ایران و ۱۵ کشور همسایه/ سیاست خارجی ایران چگونه به کما رفت؟

اقتصاد۲۴- سال ۱۴۰۲ دومین سال ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی در حالی به پایان رسید که دولت همچنان مدعی است سیاست خارجی خود را بر پایه اصل «اولویت همسایگان در دیپلماسی» پیش برده است. با همین شعار، دولت رئیسی ارتباط ایران با کشور‌های اروپایی و آمریکا را که ذیل توافق هسته‌ای برجام تقویت شده بود، با قطع مذاکرات احیای برجام به طور کامل قطع کرده است. سوال اینجاست که آیا دیپلماسی منطقه‌ای ایران موفقیت آمیز بوده است؟ رویداد۲۴ در این گزارش به این سوال پاسخ داده است.

رئیس جمهور در سالی که گذشت در مجموع ۱۵ سفر بین المللی داشت که تنها ۶ سفر آن به کشور‌های منطقه از جمله سوریه، عربستان، ازبکستان، تاجیکستان، روسیه و ترکیه بود. همین آمار کافیست تا سیاست خارجی دولت رئیسی با محوریت کشور‌های همسایه در یک نگاه زیر سوال برود.

 در این گزارش جزییاتی از روابط ایران با کشور‌های همسایه را در سالی که گذشت منتشر کرده است. شواهد نشان می‌دهد ایران تقریبا هیچ دوستی در همسایگی خود ندارد و در سال ۱۴۰۲ تلاشی برای بهبود روابط بر هم خورده با همسایگان صورت نگرفته است.

بحران حل نشده سفارت جمهوری آذربایجان

سال ۱۴۰۱ در حالی به پایان رسیده بود که در پی حمله مسلحانه به سفارت آذربایجان در تهران و کشته شدن یکی از نمایندگان این کشور همسایه در ایران، رابطه دیپلماتیک دو کشور به طور یکجانبه قطع شد. سفیر باکو، تهران را به همراه پیکر حراست سفارت ترک کرد و در سفارت در خیابان پاسداران بسته شد. از آنجایی که ایران دست به اقدام متقابل نزد و سفارت خود را در باکو تخلیه نکرد، انتظار می‌رفت سال ۱۴۰۲ سال بازگشت آذربایجان به تهران باشد، اما این اتفاق نیافتاد.

دو ماه بعد ازحادثه حمله به سفارت، در اردیبهشت ماه دو کشور اقدام به اخراج متقابل دیپلمات‌های طرف مقابل کردند. باکو چهار دیپلمات ایراتی را از جمهوری آذربایجان اخراج کرد و بعد مشخص شد ایران در فروردین ماه چهار دیپلمات وزارت خارجه جمهوری آذربایجان در تهران و تبریز را به عنوان عنصر نامطلوب شناسایی و اخراج کرده است.

الهام علی‌یف رئیس جمهور آذربایجان در همان زمان اعلام کرد مقامات و نهاد‌های قدرت در ایران باید بدانند که زبان زور و تهدید علیه جمهوری آذربایجان کارساز نیست.

او گفت روابط دو کشور در سطح پایینی است و ادامه، بهبود یا بدتر شدن این روابط منوط به پاسخ ایران به درخواست‌های جمهوری آذربایجان است.

جمهوری آذربایجان مدعی است که فرد حمله کننده به سفارت باکو در تهران باید در یک دادگاه صالح به اعدام محکوم شود تا مراحل بازگشایی مجدد سفارت انجام شود.
اولین جلسه دادگاه عامل حمله بعد از گذشت بیش از یک سال در تاریخ ۷ بهمن ۱۴۰۲ برگزار شد و براساس کیفرخواست صادره، عامل حمله به سفارت جمهوری آذربایجان به مباشرت در قتل عمدی یکی از اتباع جمهوری آذربایجان با استفاده از سلاح گرم در داخل سفارت، خرید، حمل‌ونگهداری سلاح و مهمات غیرمجاز شامل یک قبضه کلاشینکف و یک قبضه سلاح کمری و اخلال در نظم عمومی متهم است. مجروح‌کردن ۳ نفر از کارمندان سفارت نیز از دیگر اتهامات متهم پرونده است.

نتیجه دادگاه هنوز اعلام نشده، اما در صورتی که این اتهام‌ها به تایید قاضی برسد، حکم حمله کننده به سفارت آذربایجان می‌تواند به جای قصاص، حبس ابد اعلام شود. حکمی که می‌تواند رابطه ایران و آذربایجان را بار دیگر شکراب کند.

پرواز‌هایی که به عربستان سعودی لغو شد | بحران حج عمره و میادین مشترک

سال ۱۴۰۲ با یک خبر مهم در سیاست خارجی ایران آغاز شده بود. اسفند ماه ۱۴۰۱ بعد از ۷ سال، ایران و عربستان با میانجی گری چین به توافقی برای از سرگیری روابط دیپلماتیکشان دست پیدا کرده بودند. انتظار می‌رفت سال ۱۴۰۲، سال پرباری در رابطه ایران و عربستان باشد. در حالی که ایران فرآیند بازگشایی سفارتش در عربستان را با سرعت انجام داد، ریاض برای این کار عجله‌ای نداشت. چندین ماه ساختمان سفارت عربستان در تهران همچنان خالی از سکنه بود و دیپلمات‌ها و سفیر این کشور در تهران، ساکن هتل اسپیناس پالاس تهران بودند. حتی مهر ماه، جشن ۹۳مین سالروز تاسیس دولت سوم سعودی با عنوان پادشاهی عربستان سعودی که به یوم الوطنی معروف است در هتل اسپیناس برگزار شد و حمد علی بک، مدیرکل خلیج فارس وزارت امور خارجه ایران هم در همین مکان در مراسم رقص شمشیر سعودی‌ها مشارکت کرد.

اما تیرگی دوباره روابط و ناتوانی وزارت خارجه دولت رئیسی در مدیریت وضعیت زمانی آشکار شد که نیمه دی ماه اعلام شد وجود رایزنی‌های سازمان حج و زیارت برای از سرگیری حج عمره، این سفر همچنان برای شهروندان ایرانی در حالت تعلیق است.

مسوولان درباره عمره مفرده اطلاع‌رسانی دقیقی نکرده اند، با این وجود، معاون سازمان حج و زیارت غلامرضا رضایی می‌گوید که «ما تمام برنامه‌ریزی‌های اجرایی مربوط به حوزه خود را انجام داده‌ایم.»

وزیر ارشاد، محمدمهدی اسماعیلی نیز از وزیر امور خارجه خواسته تا زودتر مشکل برطرف شود و دولت سعودی هم با تعامل بیشتری این موضوع را حل کند. اما دولت و دستگاه دیپلماسی هیچ اقدام موثری برای رفع این مشکل نکرده اند. اطلاعاتی به دست رویداد ۲۴ رسیده که نشان می‌دهد این مشکل ممکن است به این زودی‌ها حل نشود و انتظار می‌رود حج عمره تا چندین سال آینده به حالت تعلیق باقی بماند.

موضوع عمره مفرده تنها نشانه سردی روابط ایران و عربستان در سالی که گذشت نبود. آبان ماه جواد اوجی، وزیر نفت ایران در حاشیه نشست بررسی طرح‌ها و پروژه‌های میدان‌های مشترک نفت و گاز درباره میدان مشترک گازی آرش اظهار نظری کرد و گفت: «جمهوری اسلامی ایران همواره از حل و فصل دوستانه مسائل مرزی و دریایی با همسایگان پشتیبانی می‌کند.»

او گفت «درباره بهره‌برداری از میدان‌های مشترک نفت و گاز همیشه راه مذاکره و تفاهم با همسایگان را در پیش گرفته‌ایم؛ درباره میدان آرش نیز ایران خواهان بهره‌برداری یکپارچه و مشترک است. با این حال چنانچه تمایلی به تفاهم و همکاری وجود نداشته باشد ایران تأمین حقوق و منافع و بهره‌برداری و اکتشاف از منابع یاد شده را در برنامه قرار می‌دهد و هر گونه تضییع حقوق خود را بر نمی‌تابد.»

در پی این اظهارات، وزارت خارجه عربستان اعلام کرد مالکیت منابع طبیعی میدان نفتی آرش که سعودی‌ها آن را «الدره» می‌خوانند، فقط بین ریاض و کویت مشترک است.

ابر‌های ایران را ترکیه دزدید؟ | بحران زیست محیطی با ترکیه

درگیری پشت پرده ایران و ترکیه پس از جنگ دوم قره‌باغ و حمایت همه جانبه ترکیه از جمهوری آذربایجان هنوز حل نشده، اما یک عامل در سال ۱۴۰۲، این درگیری را به رسانه‌ها کشاند. بهمن ماه ۱۴۰۲ عکسی در فضای مجازی دست‌به‌دست چرخید که نشان می‌دهد کوه‌ها در طرف ایران خشک و بدون برفند و در طرف ترکیه از برف پوشیده شده اند. این تصویر به خودی خود اهمیتی نداشت تا زمانی که معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان محیط زیست اعلام کرد «ما پژوهشکده محیط زیست کشور را موظف کردیم مساله تغییر اقلیم را بررسی کنند... کشور‌ها از روش‌های علمی خاصی برای تغییر اقلیم استفاده می‌کنند. کشور‌های همسایه ما هم میانگین بارششان کاهش پیدا کرده، ولی اینکه جبهه هوایی وارد کشور شود و در دریاچه ارومیه محو شود باید مورد بررسی قرار بگیرد.»

ایده ابر دزدی توسط ترکیه تنها یکی از دعوا‌های محیط زیستی ایران با همسایه شمال غربی اش است. ایران و ترکیه در یک جنک آب مستمرند و سال ۱۴۰۲ نه تنها هیچ فرجی در این جنگ صورت نگرفته بلکه اتهام «ابردزدی» هم به آن اضافه شده است. اتهامی که به گفته کارشناسان هیچ اساس علمی ندارد.

ایران، پروژه‌های سدسازی بی حد و حصر ترکیه را عامل خشکی تالاب هور العظیم در مرز ایران و عراق می‌داندو اردیبهشت ۱۴۰۱ امیرعبداللهیان وزیر خارجه به جنگ آب میان ایران و ترکیه اشاره و تاکید کرد که برای ایران قابل قبول نیست که کشور دوست و همسایه‌اش با سد سازی تاثیر منفی بر روی شرایط زیست محیطی منطقه گذاشته و مشکلاتی را برای ما و سایر مردم منطقه ایجاد کند.

سال ۱۴۰۲ هیچ تحولی در وضعیت خشکسالی تالاب و موضوع سدسازی‌های ترکیه صورت نگرفته و وزارت خارجه این پرونده را دست کم برای یک سال بایگانی کرده است.

عادت حمله به خاک عراق

موضوع حملات ایران به مقر تروریست‌ها و موساد در خاک عراق منحصر به سال ۱۴۰۲ نیست، اما واکنش دولت عراق به آخرین حملات موشکی ایران به اربیل در دی ماه ۱۴۰۲ در نوع خود در دو دهه اخیر بعد از سقوط صدام بی سابقه بود. یگان موشکی سپاه پاسداران، ۲۵ دی ماه یازده موشک به اربیل، مرکز اقلیم کردستان، شلیک کرد. یکی از اهداف، خانه پیشرو مجید آقا دیزایی، رئیس شرکت گروه فالکن، بود.

مقامات عراقی در رده‌های بالا اظهارنظر‌های تندی علیه ایران کردند، سفیر ایران را فراخواندند و در سازمان ملل شکایتی علیه جمهوری اسلامی تنظیم کردند. محمد شیاع سودانی، نخست‌وزیر عراق که روابط نزدیکی با ایران داشت، حمله فوق را محکوم کرده و از شکایت دولت عراق به شورای امنیت سازمان ملل خبر داد. وزارت خارجه عراق نیز با صدور اعلامیه رسمی اعلام کرد: «تجاوز ایران به اربیل و بمباران اماکن مسکونی امن را به شدت محکوم می‌کنیم؛ رفتار ایران را تجاوز به حاکمیت عراق و امنیت مردم آن و توهین به حسن همجواری و امنیت منطقه می‌دانیم». دولت اقلیم کردستان عراق نیز اقدام فوق را "جنایت" نامید.

بحران همیشگی جزایر سه‌گانه با امارات

سال ۱۴۰۱ با از سرگیری رابطه ایران و عربستان، روابط ایران با کشور‌های بلوک عربستان هم در حال ترمیم شدن بود. جنگ یمن که به درگیری نیابتی ایران و عربستان تبدیل شده بود عملا به بن بست رسیده بود و امارات به عنوان اصلی‌ترین هم پیمان عربستان در این جنگ، به این نتیجه رسیده بود که باید در مناسبات دیپلماتیک خود در راستای منافع ملی بازبینی کند. این کشور بعد از امضای پیمان ایراهیم با اسرائیل و عادی سازی روابط با این کشور، به دنبال عادی سازی روابط با ایران هم بود و در این زمینه تقریبا موفق ظاهر شد. اما سال ۱۴۰۲ مشخص شد این تنش زدایی جدید با ایران تا چه حد متزلزل است.

دی ماه ۱۴۰۲ بار دیگر مساله مالکیت جزایر سه گانه خلیج فارس و مناقشه ایران و امارات بر سر این مالکیت به صدر اخبار راه پیدا کرده است. این بار امضای روسیه پای به رسمیت شناختن این دعوا، عامل طرح مساله بود.

بیانیه مشترک وزرای خارجه روسیه و شورای همکاری خلیج فارس، شش ماه پس از بیانیه مشترک رییس‌جمهور چین با اعراب درباره «ضرورت حل‌و‌فصل مسالمت‌آمیز اختلافات بر سر جزایر سه‌گانه»، نشان می‌دهد که علی‌رغم ارتقا سطح روابط جمهوری اسلامی و امارات متحده عربی، اختلاف امارات بر سر جزایر، دامنه دار است. امارات سه دهه است که از اعمال حاکمیت ایران بر سه جزایر سه‌گانه با عنوان «اشغال تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی، سه جزیره متعلق به امارات متحده عربی» نام می‌برد. سال ۱۴۰۲ هیچ قدمی برای حل این اختلاف تاریخی برداشته نشد و حتی در مقاطعی به این زخم نمک هم زده شد.

بیشتر بخوانید: دستور کار وزیرخارجه ترکیه در تهران؛ از کُرد‌های سوریه تا مذاکرات قفقاز جنوبی!

روسیه و امضا پای پیمان‌های ضد ایرانی

آذرماه ۱۴۰۲ روسیه پای بیانیه کشور‌های عرب درباره مالکیت جزایر سه گانه (تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی) یکبار دیگر به همه یادآوری کرد که دوست و دشمن واقعی در سیاست بین‌الملل وجود ندارد. ششمین نشست مجمع همکاری کشور‌های عربی و روسیه روز ۲۹ آذر ماه برگزار شد. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه به همراه وزیران خارجه چند کشور عربی در این نشست حضور داشتند و در بیانیه پایانی نشست در بندی به جزایر سه‌گانه ایرانی اشاره کرده و از راه‌حل و ابتکارات صلح‌آمیز با هدف حل مناقشه میان ایران و امارات از طریق مذاکرات دوجانبه یا دیوان بین‌المللی دادگستری، بر اساس قوانین بین‌المللی و منشور سازمان ملل حمایت کردند.

وزارت خارجه ایران، سفیر روسیه در تهران را فراخواند و تصریح کرد که ایران بر سر استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ایران با هیچ طرفی تعارف ندارد. سخنگوی وزارت خارجه ایران و سخنگوی دولت بدون آنکه نامی از روسیه بیاورند، گفته‌اند «جزایر سه گانه ایرانی تا ابد متعلق به ایران است.»

امضای روسیه پای بیانیه مجمع همکاری کشور‌های عربی با واکنش تند دولت و جریان‌های نزدیک به دولت و حاکمیت روبرو شده است. حسین شریعتمداری مدیرمسئول روزنامه کیهان در سرمقاله‌ای اقدام روسیه را «نفاق و دورویی در سیاست خارجی» و «خیانت» روسیه خوانده و نوشته روسیه باید پاسخ بدهد چرا و با چه انگیزه‌ای بیانیه مجمع را امضا کرده است؟ و خطاب به وزیر خارجه روسیه نوشته «آقای لاوروف خطای شما بوی خیانت می‌دهد!»

محسن رضایی دبیر شورای عالی هماهنگی سران قوا روز جمعه در پیامی توییتری اقدام روسیه را «مداخلات غیردوستانه» در رابطه با تمامیت ارضی ایران خواند که «نباید تکرار شود» رضایی یک قدم فراتر رفت و جزایر سه‌گانه را با «شبه جزیره کریمه» مقایسه کرد و گفت این دو یکی نیستند. اشاره محسن رضایی به اشغال منطقه کریمه اوکراین توسط روسیه در سال ۲۰۱۴ است. لازم به ذکر است که جمهوری اسلامی ایران هرگز به طور رسمی الحاق شبه جزیره کریمه به روسیه و جدا شدن لوهانسک و دونتسک از اوکراین را به رسمیت نشناخته است.

علی اکبر ولایتی مشاور امور بین‌الملل رهبر جمهوری اسلامی بعضی مواضع وزارت خارجه روسیه در این زمینه را «باعث تأسف» و لطمه به «اعتبار» مسکو خواند. ولایتی هشدار داد که «کشور‌های درگیر در منازعات سیاسی، دقت بیشتری در موضع‌گیری‌های خود نسبت به جمهوری اسلامی ایران داشته باشند.»

به نظر می‌رسد منظور ولایتی از «منازعات سیاسی»، درگیری روسیه در اوکراین و جبهه‌گیری غرب در مقابل روسیه به واسطه این حمله باشد. ایران در جریان حمله روسیه به اوکراین حمایت قابل توجهی از روسیه کرده و هرچند به طور رسمی الحاق دو منطقه لوهانسک و دونتسک به روسیه که سراغاز درگیری روسیه با اوکراین بوده را نپذیرفته، اما با ارسال پهپاد به روسیه، عملا به یکی از اعضای بلوک روسیه در جنگ با اوکراین تبدیل شده است؛ تصمیمی که تبعات سختی برای ایران داشته از جمله توقف مذاکرات هسته‌ای با غرب.

واکنش‌ها در بین جریان حاکم ایران به حدی شدید بود که معاون وزیر امور خارجه روسیه را به پاسخگویی واداشت. سفارت ایران در مسکو به نشست بین باگدانف و جلالی سفیر ایران در روسیه اشاره کرد و نوشت «باگدانف در این نشست گفته احترام به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی ایران و از اصول بنیادین در سیاست خارجی روسیه است.»

تبادل آتش بی‌سابقه با پاکستان

دی ماه ۱۴۰۲ ایران در یک اقدام بی سابقه، موشک‌هایی را روانه خاک پاکستان کرد تا انتقام حادثه تروریستی راسک و حمله به مقر انتظامی در استان سیستان و بلوچستان ایران را که توسط عوامل جیش العدل در آذر ماه صورت گرفته بود، بگیرد. حمله ایران، اما بی پاسخ نماند و برای اولین بار بار در تاریخ، سال ۱۴۰۲ تنش‌ها در روابط مرزی ایران و پاکستان به حملات خونین تبدیل شد. پاکستان چند ساعت بعد در پاسخ به حمله موشکی ایران مدعی شده گروه تروریستی سرمچار را درون خاک ایران هدف جنگنده‌های خود قرار داده است.

ارتش پاکستان اعلام کرد ۶ نقطه در ۸۰ کیلومتری ایران را مورد هدف قرار داده است. یک مقام ارشد امنیتی پاکستان بدون اینکه نامش فاش شود به نیویورک تایمز گفت این مکان‌ها مورد استفاده جدایی‌طلبان بلوچ قرار می‌گیرفتند و در این حملات از جت‌های جنگنده و پهپاد‌های نیروی هوایی ارتش پاکستان استفاده شده است.

هرچند تنش‌های موشکی دو کشور بعد از تبادل آتش به پایان رسید و دو کشور در راستای «بازبینی‌های گسترده امنیتی بعد از حوادث بین ایران و پاکستان»، به توافقی دست پیدا کردند، اما تحولات سال ۱۴۰۲ در روابط ایران و پاکستان بی سابقه بود و این سال را به یک سال تاریخی در روابط دو کشور تبدیل کرد.

بحران میادین مشترک با کویت

نام کویت در بین همسایگان ایران به ندرت شنیده می‌شود، اما سال ۱۴۰۲ این سنت دیرینه هم شکست و کویت به صف طویل کشور‌های همسایه که با ایران درگیرند پیوست.

آبان ماه ۱۴۰۲ وزارت خارجه کویت در بیانیه‌ای اعلام کرد: «تن‌ها دولت کویت و پادشاهی عربستان سعودی منحصرا مجاز به استفاده از ثروت طبیعی میدان الدره هستند.»

پیش از این بیانیه محسن خجسته مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران گفته بود «آمادگی کامل برای آغاز حفاری در میدان مشترک نفتی آرش وجود دارد و منابع قابل‌توجهی را برای اجرای طرح توسعه این میدان در هیات مدیره شرکت ملی نفت ایران مصوب کرده‌ایم و با آماده شدن شرایط، حفاری را در میدان آرش آغاز می‌کنیم.»

سعد البراک، معاون نخست‌وزیر و وزیر نفت کویت مواضع ایران در قبال میدان گازی آرش را «غافلگیر‌کننده» و «در تناقض با تمام اصول بنیادین روابط بین‌الملل» عنوان کرد و گفت: «ما به صورت تمام و کمال و قاطعانه تمامی فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌شده ایران را پیرامون میدان گازی فراساحلی الدره رد می‌کنیم.»

بحران حق‌آبه با طالبان

سال ۱۴۰۲ در مناقشه آبی تاریخی بین ایران و افغانستان، کم سابقه بود. ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری ایران در سفری که روز ۲۸ اردیبهشت به استان سیستان و بلوچستان داشت به حاکمان افغانستان اخطار داد که حقابه مردم سیستان را هر چه سریع‌تر بدهند. این اظهارات که به گفته برخی تحلیلگران پاس گل اول را به طالبان داد. طالبان در داخل دچار ضعف و بحران مشروعیت است و در خارج هم هیچ کشوری آن‌ها را به رسمیت نشناخته بنابراین این سخنان فرصتی به آن‌ها داد که ژست قابل توجهی بگیرند. یک فرمانده طالبان با تمسخر به مقامات جمهوری اسلامی هشدار داد: «به ما حمله نکنید. ما می‌ترسیم.»

اتفاقاتی که خرداد ماه در مرز مشترک دو کشور رخ داده، ورق را برگرداند. خیلی از مسئولان ایرانی پیش‌بینی نمی‌کردند و خیلی‌ها قبول نداشتند که طالبان دست به چنین جنایتی بزند، اما این اتفاق افتاده و چند نفر در مرز به شهادت رسیدند.

حتی این تنش‌ها هم منجر به رسیدن دو کشور به یک توافق نشد. ۲۳ خرداد ماه سال گذدشته مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب سیستان و بلوچستان با اشاره به وضعیت بحرانی منابع آبی گفت که ۹۰ درصد مساحت این استان هم‌اینک درگیر خشکسالی است.

بیست و هفتمین نشست کمیساران آب هیرمند با حضور نمایندگان ایران و افغانستان در روز‌های ۲۵ و ۲۶ بهمن سال ۱۴۰۲ در شهر زابل برگزار شد و، اما بدون نتیجه به پایان رسید. دولت سیزدهم بازدید هیئت ایرانی از ایستگاه دهراوود را یک دستاورد خواند! مولوی امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان که سابقه تحصیل در زاهدان را دارد، چندی قبل در یک سخنرانی ضمن اعلام همدردی با مردم سیستان‌و‌بلوچستان به خاطر بحران آب، عنوان کرد که در افغانستان خشک‌سالی وجود دارد و دعا کنید که باران ببارد.