کریمخان زند کیست و دوران سلطنتش چگونه گذشت؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: کریم‌خان زند یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ ایران و بنیان‌گذار سلسله زندیان بود. او از سال ۱۱۶۳ تا ۱۱۷۹ خورشیدی به‌عنوان فرمانروای ایران شناخته می‌شد و برخلاف سایر شاهان، لقب «پادشاه» را برای خود انتخاب نکرد و خود را «وکیل‌الرعایا» (نماینده مردم) نامید. دوران حکومت او به‌عنوان یکی از دوره‌های آرامش و شکوفایی نسبی پس از هرج‌ومرج‌های ناشی از فروپاشی سلسله صفویه شناخته می‌شود.

زندگینامه کریم‌خان زند

محمدکریم‌بهادرخان زند در سال ۱۰۸۰ خورشیدی در روستای پری از توابع شهرستان ملایر به دنیا آمد. پدرش ایناق خان، از طایفه زند و مادرش بیگم‌آغا زنگنه از ایل زنگنه بود. زند یکی از طوایف لک (لر و کرمانشاهی) در میان قوم لر است. همچنین کریم خان زند خود را از تبار لر معرفی کرده است.

کریم‌خان زند ابتدا با خدیجه بیگم دختر فتحعلی‌خان قاجار رئیس طایفه قاجار و عمه آقا محمدخان قاجارازدواج کرد که این وصلت ثمره‌ای نداشت و بعد‌ها که آقامحمدخان قاجار در کودکی به‌عنوان اسیر به دربار زند می‌آید به خواسته خدیجه بیگم حضانتش به وی سپرده می‌شود. همسر دوم کریم خان زند قدم خیر (جیران) که خواهر اقبال خان کلهر (جد بزرگ خاندان اقبالی) و دختر علی خان کلهر رئیس ایل کلهر بود. کریم‌خان سه همسر دیگر نیز داشت که اطلاعاتی از آنها وجود ندارد. فرزندان کریم‌خان عبارتند از: طاهرخان، محمد حسن خان، ابوالفتح خان، محمدرحیم خان، محمدعلی خان، محمد ابراهیم خان، محمد صالح خان، پری‌چهر خانم، خانم کوچک و بی‌بی کوچک.

پادشاهی کریم‌خان زند

بعد از اینک نادرشاه افشار در میانه جنگ شبی به قتل رسید، در میان جانشینان او بر سر قدرت درگیری‌های فراوانی اتفاق افتاد. این امر سبب شد، ایران وارد مرحله‌ای از بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی شدیدی شود و به دلیل خلع قدرت دولت مرکزی، خان‌ها و حکام نواحی شورش کردند و در صدد کسب استقلال بیشتر یا رسیدن به منصب پادشاهی برآمدند. علی‌قلی‌خان، ابراهیم‌خان، شاهرخ (نوه نادرشاه) و سلیمان دوم هر کدام مدت کوتاهی سلطنت کردند. احمدشاه درانی از سرداران افغان نادر در شرق ایران، محمدحسن‌خان قاجار در استرآباد و آزادخان افغان در نواحی شمال ایران در صدد تشکیل حکومت و کسب قدرت بودند. در میان این آشفتگی‌ها، کریم خان زند نیز به دنبال چنین هدفی بود. 

او تویسرکان و کزاز را تصرف کرد و توانست محمدعلی‌خان حاکم همدان و حسنعلی‌خان حاکم اردلان را شکست دهد و حامیانی پیدا کند. کریم‌خان پس از پیروزی بر دشمنان خود شهرت زیادی کسب کرد و لقب «کریم خان» را دریافت کرد. کریم خان پس از پیروزی‌های متعدد با علی‌مردان‌خان بختیاری متحد شد و بنا به پیشنهاد علی‌مردان‌خان تصمیم گرفتند به ابوالفتح‌خان بختیاری حاکم اصفهان و عراق که منصوب شاهرخ‌میرزا افشار بود، حمله کنند و او را شکست دهند.

آنها توانستند ابوالفتح‌خان را شکست دهند، اما پس از این پیروزی پیمان اتحاد سه جانبه‌ای منعقد کردند تا برای نجات ایران از هرج و مرج چاره‌ای بیندیشند. متحدین ابوتراب، نوه مادری شاه سلطان حسین را با نام شاه‌اسماعیل سوم بر تخت نشاندند و مناصب را بین خود تقسیم کردند. علی‌مردان‌خان به علت سن کم شاه جدید نایب السلطنه شد، کریم خان زند سردار کل سپاه و ابوالفتح خان نیز حاکم اصفهان شد. بعد از این پیمان کریم‌خان عازم فتح نواحی غربی ایران شد. اما هنگامی که وی مشغول فتوحات بود، علی‌مردان‌خان با استفاده از غیبت او، ابوالفتح‌خان حاکم اصفهان را کور و مقتول و عمویش باباخان بختیاری را حاکم اصفهان کرد و خود عازم دفع صالح‌خان حاکم شیراز گشت. علی‌مردان‌خان خود را پادشاه واقعی ایران می‌دانست و شاه اسماعیل سوم برایش آلت دستی بیش نبود.

کریم خان بعد از اطلاع از موضوع در یک شورای مشورتی با سرداران خود تصمیم گرفت با علی‌مردان‌خان بجنگد. او با ۳۰، ۰۰۰ سپاهی به اصفهان حمله برد و شهر را تصرف کرد. علی‌مردان‌خان هم که شیراز را تصرف و در آنجا ستم زیادی کرده بود بعد از اطلاع از این وقایع به سوی اصفهان حرکت کرد. خان زند نیز فوراً با سپاه خود راهی جنوب شد. در چهارمحال بختیاری دو سپاه رو به روی هم صف آرایی کردند. در آن نبرد علی‌مردان‌خان شکست خورد و با به جا گذاشتن کلیه لوازم خود به خوزستان گریخت تا با کمک حاکم آنجا بتواند دوباره علیه کریم‌خان قد علم کند. کریم‌خان توانست پس از فروپاشی حکومت نادرشاه افشار، تمام بخش‌های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را تحت حکومت خود درآورد. همچنین برادر وی، صادق‌خان زند، نیز موفق شد در سال ۱۱۵۳ شمسی بصره را از امپراتوری عثمانی جدا کرده و به ایران ملحق کند و از این طریق، نفوذ ایران را بر سراسر اروندرود، بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس قطعی کرد.

محمدحسن‌خان قاجار یکی دیگر از رقیبان کریم خان زند، بود که در نواحی جنوبی دریای خزر قدرت را در دست داشت. کریم خان زند، در دو جنگ کزاز و کلون‌آباد از سپاه قاجار شکست خورد. سپس در سال ۱۱۷۲ هجری قمری، شیخ علی خان، سردار کریم خان در هنگام فرار، به دست افراد طایفه «یوخاری باش» کشته شد.

پس از کشته شدن محمدحسن‌خان قاجار، پسران او به نام‌های آقا محمدخان و حسینقلی‌خان قاجار که به جهانسوز شهرت داشتند، در دربار کریم‌خان زندگی می‌کردند. کریم خان حکومت دامغان را به حسینقلی‌خان قاجار سپرد. این حاکم در دامغان سر به شورش برداشت. زکی‌خان و علی‌محمدخان زند که سردار کریم‌خان بودند، شکست‌های زیادی به حسینقلی‌خان قاجار وارد آوردند. حسینقلی‌خان نیز سرانجام به دست غلامان خود کشته شد و از بین رفت.

انتخاب لقب کریم‌خان زند

کریم‌خان زند در سال ۱۱۳۰ شمسی سلسله خود را تاسیس و شهر شیراز را به پایتختی خود انتخاب کرد. او لقب پادشاه را برای خود انتخاب نکرد و از عنوان وکیل الرعایا استفاده کرد. به این شکل، لقب کریم خان زند وکیل الرعایا شد و او با حکومت‌داری عادلانه و برخورد سرشار از ملاطفتی که با مردم داشت، نامی نیک از خود به‌جای گذارد.

بنا‌هایی که به دستور کریم‌خان زند ساخته شدند

•    ارگ کریم‌خان زند

ارگ کریم خان، یکی از بنا‌های مهم و دیدنی شیراز است. این بنای باعظمت به دستور کریم‌خان زند در سال ۱۱۴۵ شمسی ساخته شده است. کریم‌خان زند بعد از رسیدن به قدرت، شیراز را برای مقر فرمانروایی خود انتخاب کرد و آن را به شیوه معماری شهر اصفهان، پایتخت صفویه، ساخت. او میدانی بزرگ در شمال شیراز ساخت تا یادآور میدان نقش جهان اصفهان باشد. وی قصد داشت از این طریق، شکوه و عظمت حکومت زندیه را نشان دهد. در شمال این میدان، دیوان‌خانه کریم خان زند قرار داشت. بازار وکیل و کاروان‌سرا‌های دیگر نیز در سمت مشرق بودند. در جنوب این میدان، مسجد و حمام وکیل قرار داشتند و در جنوب و غرب میدان، ارگ و اندرونی کریم خان زند واقع بودند. 

مساحت ارگ کریم خانی ۱۳ هزار متر مربع بود. هنرمندان بسیاری در ساخت بنای ارگ، حضور داشتند و بنا را با مصالح و مواد بسیار به پایان رساندند. معماری که در دوره کریم‌خان زند رواج داشت، از نوع معماری درون‌گرا بود. بیرون بنا، ظاهری بسیار ساده داشت و درون آن، تزییناتی خاص به کار رفته بود. بالای سردر بنای ارگ از کاشی‌کاری جذاب و زیبایی برخوردار بود. کاشی‌کاری‌ها بسیار ظریفی و هفت رنگ در ساخت آنها به کار رفته بود. در کاشی‌کاری بنا تصاویری از هفت خوان رستم در شاهنامه به چشم می‌خورد که در دوره قاجاریه به بنا اضافه شد.

•    بازار وکیل شیراز

بازار وکیل شیراز یکی از مشهورترین بازار‌های سنتی و تاریخی ایران است. این بازار که به فرمان کریم خان زند ساخته شده است، اکنون در مرکز شهر قرار دارد و از جمله جا‌های دیدنی شیراز به شمار می‌رود. مسجد و حمام تاریخی وکیل نیز در کنار این بازار قرار دارند. کمتر کسی سفر به شیراز را در زندگی خود تجربه می‌کند، بی‌آنکه از بازار وکیل بازدیدی نداشته باشد. در گذشته، تمام کار‌های بازرگانی، خریدوفروش کالا‌های داخلی و خارجی و مبادلات همگی در حجره‌های این بازار انجام می‌گرفت. در واقع بازار وکیل در آن دوران مانند قلب واقعی شیراز بود که تمام امور بازرگانی در آنجا به جریان می‌افتاد. بازار وکیل در ردیف آثار تاریخی کشور به شماره ۹۲۴ به ثبت ملی شده است. 

•    باغ جهان‌نما

باغ جهان‌نما، قدیمی‌ترین باغ شهر شیراز است که در دوران آل مظفر و آل اینجو در اوج جذابیت و آبادانی خود قرار داشت و به قدری چشم‌نواز بود که توانست با معجزه زیبایی خود، از یورش تیمور گرگانی در امان بماند. جذابیت باغ جهان‌نما تا دوره صفویه پابرجا بود؛ اما بعد از این زمان، به علت نا‌امنی‌های موجود در کشور، باغ مزبور به یک ویرانه تبدیل شد. کریم‌خان زند با حصارکشی اطراف باغ، ساخت عمارتی در میان آن، خیابان‌کشی در دور باغ و درختکاری در آن توانست روح تازه‌ای به کالبد باغ جهان‌نما بدمد و آن را برای آیندگان به یادگار بگذارد.

•    حمام وکیل 

یکی از آثار به‌جامانده از کریم‌خان زند، حمام وکیل است که در غرب مسجد وکیل قرار دارد و به‌خاطر نقش‌ونگار‌ها و نقوش تزیینی کم‌نظیرش بین گردشگران شهرت دارد. این حمام که کار ساخت آن در سال ۱۱۸۷ هجری قمری به پایان رسید، با زیر بنای ۸،۶۶۰ متر و مساحت ۱۱ هزار متر مربع، از جمله حمام‌های بزرگ ایران محسوب می‌شود. در حقیقت حمام به‌عنوان مرکز اجتماع نیز استفاده می‌شد و به همین خاطر، ساخت حمامی بزرگ دستاوردی مهم بود. حمام وکیل به‌شکل مستطیل بنا شده است و نه‌تن‌ها شخص پادشاه، یعنی کریم‌خان‌زند دستور ساخت آن را صادر کرد؛ بلکه بر روند کار نیز نظارت داشت و حتی طرح‌های مختلفی برای آن پیشنهاد داد.

مرگ کریم‌خان زند

مدتی پس از بازگشت از جنگ بصره کریم‌خان بیمار و به عارضه سل مبتلا شد و هر روز قوای جسمی‌اش کمتر می‌شد. کریم‌خان زند در سال ۱۱۵۷ هجری شمسی از دنیا رفت و پس از مرگش، به علت دامنه‌دار نبودن اصلاحاتش، کشور دوباره دچار هرج و مرج و آشفتگی شد.

جنازه کریم خان به دلیل درگیری‌های خونینی که در دربار وی پیش آمده بود سه روز روی زمین ماند و پس از اینکه زکی‌خان، بیشتر بزرگان زندیه را کشت و کور کرد جنازه کریم‌خان را در عمارت کلاه فرنگی شیراز دفن کرد. آقامحمدخان قاجار که در دربار کریم‌خان بزرگ شده بود و به نوعی گروگان وی بود تا مبادا خاندان قاجاریه شورش کند. سیزده سال پس از مرگ کریم‌خان به قدرت رسید و دستور داد استخوان‌های کریم‌خان را از قبر خارج کنند و زیر پله‌های قصر او دفن کنند. 

مورخین درباره این ماجرا چنین می‌نویسند: «آقامحمدخان قاجار که فردی بی‌نهایت انتقام‌جو بود و در مقابل مادرش قسم خورده بود که انتقام پدر و برادرش را از طایفه زندیه بگیرد، استخوان کریم‌خان را از قبر بیرون آورده به طهران برد و… در آستانه سرای سلطنت دفن کرد تا به خیال خود هر روز استخوان‌های دشمنان را پامال کرده باشد!»

۱۴۷ سال بعد هنگامی که رضاشاه به قدرت رسید، برای نشان دادن سیاست قاجاریه‌زدایی خود استخوان‌های کریم‌خان را از زیرپله کاخ گلستان بیرون کشید آنها را با احترام روی سینی گذاشت و به تیمورتاش داد تا آنها را به کربلا برده و آبرومندانه در حرم امام حسین (ع) دفن کند.