«آستانه» در آستانه شکست/ آیا نشست وزرای امور خارجه ایران، ترکیه و روسیه در قطر و درباره سوریه به نتیجه می‌رسد؟

اقتصاد۲۴- خبرگزاری رویترز گزارش داد که دیپلمات ترک بدون ذکر نامش به این رسانه انگلیسی گفته است انتظار می‌رود وزرای امور خارجه ایران، روسیه و ترکیه، شنبه در چارچوب مذاکرات آستانه و در حاشیه برگزاری نشست «گفت‌و‌گو‌های دوحه» دیدار کنند، اما جزئیات بیشتری در‌این‌باره ارائه نداد. هم‌زمان خبرگزاری «تاس» روسیه نیز گزارش داد سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در سفری رسمی وارد دوحه شد که به گزارش «الشرق»، هدف از این سفر شرکت در مجمع دوحه (فروم) است.

مجمع بین‌المللی دوحه (فروم) هفتم و هشتم دسامبر ۲۰۲۴ (۱۷ و ۱۸ آذرماه ۱۴۰۳) در پایتخت قطر برگزار می‌شود. خبرگزاری تاس در ادامه گزارش خود اشاره کرد که در حاشیه دوحه فروم، انتظار می‌رود نشست روند آستانه برای بررسی تحولات سریع در سوریه در قطر برگزار شود. گفتنی است عباس عراقچی پیش‌تر و روز چهارشنبه (۱۴ آذر) پس از نشست هیئت دولت، با بیان اینکه ابتدای هفته آینده نیز به قطر خواهم رفت تا در اجلاس دوحه فروم شرکت کنم، به نشست سه‌جانبه با ترکیه و روسیه پرداخت و یادآور شد: «نشست وزرای خارجه آستانه به علت حضور وزرای خارجه ایران، ترکیه و روسیه در اجلاس دوحه برگزار می‌شود». به گفته مسئول سیاست خارجی کشورمان، «قطر در این نشست حضور نخواهد داشت و، چون این وزرا در دوحه هستند، نشست را آنجا برگزار می‌کنیم».

برنامه مسکو برای نشست دوحه

در حالی تا ساعاتی دیگر نشست روند آستانه در دوحه برگزار می‌شود که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در مصاحبه‌ای با تاکر کارلسون، خبرنگار آمریکایی، به تشریح اهداف کرملین برای این نشست پرداخت و خبر داد: «مسکو قصد دارد در نشست روند آستانه با ایران و ترکیه درباره چگونگی قطع کانال‌های تأمین مالی و تسلیحاتی گروه‌های اسلام‌گرا در سوریه گفت‌و‌گو کند». به گزارش ایرنا و به نقل از ریانووستی، لاوروف خاطر‌نشان کرد: «بر اساس اطلاعات در دسترس عموم، آمریکایی‌ها، انگلیسی‌ها و برخی دیگر از کشور‌ها از‌جمله حامیان این گروه‌ها در سوریه هستند». البته وزیر امور خارجه روسیه این را هم گفت که «برخی می‌گویند اسرائیل نیز علاقه‌مند است اوضاع را بدتر کند تا نوار غزه در کانون توجه‌ها نباشد. این یک بازی پیچیده است. بازیگران زیادی درگیر هستند». با این وجود، مسئول سیاست خارجی روسیه ابراز امیدواری کرد «جلسات برنامه‌ریزی‌شده برای این هفته به ثبات اوضاع کمک کند». دیپلمات ارشد روس با مفید توصیف‌کردن عملکرد روند آستانه درباره حل‌وفصل مسائل سوریه، نگرانی روسیه را کتمان نکرد و طبق گفته او، «پس از هر اتفاقی که در حلب و اطراف آن افتاد، با وزیر خارجه ترکیه (هاکان) فیدان و همچنین با همتای ایرانی خود (عباس) عراقچی صحبت کردم و ما توافق کردیم که سعی کنیم این هفته ملاقات کنیم».

از سوی دیگر سکاندار دیپلماسی روسیه به این موضوع هم ورود کرد که «می‌خواهیم درباره لزوم بازگشت به اجرای دقیق توافقات ادلب بحث کنیم؛ زیرا منطقه کاهش تنش ادلب به محلی تبدیل شد که تروریست‌ها از آنجا برای تصرف حلب حرکت کردند». از نظر لاوروف، «توافق‌های انجام‌شده در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به ترکیه اجازه می‌دهد تا اوضاع منطقه کاهش تنش ادلب را کنترل کند و هیئت تحریر‌الشام (جبهه النصره سابق‌- سازمان تروریستی ممنوعه در فدراسیون روسیه) را از منطقه خارج کند؛ مخالفانی که تروریست نیستند و با ترکیه همکاری می‌کنند». البته لاوروف اذعان دارد «این اتفاق هنوز رخ نداده است، اما امیدوارم بتوانیم این کار را در مذاکرات خود در دوحه انجام دهیم». وزیر امور خارجه روسیه با هدف شرکت در مجمع بین‌المللی دوحه (فروم) شامگاه پنجشنبه ۱۵ آذرماه وارد دوحه پایتخت قطر شد.

اردوغان: ما به سمت بشار اسد دست دوستی دراز کردیم، اما او پاسخ نداد

با وجود آنکه لاوروف در گپ‌و‌گفتش با تاکر کارلسون سعی کرد توپ توافق‌های ادلب برای اینجاد منطقه کاهش تنش ذیل روند آستانه را به زمین ترکیه بیندازد، رجب طیب اردوغان با ادبیاتی کاملا متفاوت در سخنرانی پس از برگزاری نماز جمعه در ترکیه و با اشاره به پیشروی مخالفان دولت اسد، تأکید کرد: «ادلب، حما، حمص و هدف البته دمشق است. پیشروی مخالفان همچنان ادامه دارد و امیدواریم این حرکت در سوریه بدون حادثه و به سلامت ادامه یابد». به نوشته آناتولی، رئیس‌جمهور ترکیه در ادامه نطق خود تصریح کرد: «ما به اسد فراخوان داده بودیم که بیایید آینده سوریه را با هم تعیین کنیم، ولی متأسفانه در این مورد پاسخ مثبتی دریافت نکردیم».

بیشتربخوانید:واکنش ایران به شهادت محمد عفیف توسط اسرائیل

البته قبل‌تر و شامگاه سه‌شنبه گذشته، اردوغان با همتای روس خود درباره سوریه هم تماس تلفنی داشت. به گزارش ایسنا، دفتر ریاست‌جمهوری ترکیه اعلام کرد رجب طیب اردوغان به ولادیمیر پوتین گفت «آنکارا دست به تلاش‌هایی برای تحقق ثبات در سوریه می‌زند». رئیس‌جمهور ترکیه در این تماس متذکر شد، «در‌حالی‌که آنکارا به حمایت از تمامیت ارضی سوریه ادامه می‌دهد، برای دستیابی به یک راه‌حل عادلانه و دائمی در سوریه تلاش می‌کند».

جعفر حق‌پناه: نشست روند آستانه در سطح وزرای امور خارجه مطمئنا خروجی ملموسی به دنبال ندارد

جعفر حق‌پناه در سایه آنچه عنوان شد، نگاهی مثبت و خوشبینانه به روند آستانه به میزبانی دوحه ندارد و معتقد است: «نشست سه‌جانبه عراقچی، لاوروف و هاکان فیدان نمی‌تواند خروجی درخور اتکایی برای کنترل تحولات سوریه داشته باشد»؛ چون از منظر این تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل، روند تحولات رادیکال و در عین حال سریع و سیال سوریه نیازمند برگزار نشستی در سطح سران است و از این دید، او در ادامه گپ‌و‌گفت خود با «شرق» تأکید و تصریح می‌کند: «وزرای امور خارجه روسیه، ترکیه و ایران در دوحه نمی‌توانند ذیل روند آستانه کاری برای سوریه انجام دهند»؛ چرا‌که به باور این کارشناس حوزه سیاست خارجی، «محوریت تحولات سوریه با یک نگاه میدانی، نظامی و امنیتی در حال پیگیری است؛ بنابراین اگر نشست روند آستانه در سطح سران برگزار می‌شد، به این معنا بود که پیش‌تر توافقاتی در سطح سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی، نظامی و دفاعی بین روسیه، ترکیه و ایران بر سر تحولات سوریه به وقوع پیوسته است. اما نشست فوری و فوق‌العاده وزرای امور خارجه روند آستانه به معنای آن است که سه طرف تازه می‌خواهند در دوحه از نگاه و مواضع همدیگر اطلاع حاصل کنند».

از طرف دیگر حق‌پناه به غایبان نشست دوحه اشاره دارد که به باور او، «تأثیرگذاری و وزن بالاتری در تحولات سوریه دارند؛ از اعضای تحریرالشام و کرد‌های سوریه و دیگر مخالفان و معارضان دولت اسد گرفته تا جریان‌ها و کشور‌های حامی آنها مانند ایالات متحده آمریکا، کشور‌های اروپایی و حتی اسرائیل». در نتیجه، از نظر این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل، «غایبان اجازه هیچ‌گونه تأثیری از طریق روند آستانه را نمی‌دهند؛ چون محوریت تحولات امنیتی و میدانی با غایبان است». ضمن آنکه حق‌پناه به احتمال معامله و بده‌بستان‌های پشت پرده و چراغ خاموش پوتین و اردوغان بر سر بشار اسد و سوریه هم اشاره دارد که به اذعان او، «می‌تواند هرگونه توافقی را در روند آستانه مختل کند یا تحت‌الشعاع قرار دهد»، زیرا از منظر او، «تهران همواره در روند آستانه یک بازیگر فرعی و کارت بازی برای مسکو بوده است».

اردشیر پشنگ: خارج از تعارفات دیپلماتیک جاری، امیدی به روند آستانه نیست

اردشیر پشنگ هم دیگر کارشناسی بود که در گپ‌و‌گفت خود با «شرق» و ذیل تحلیلی که درباره خروجی نشست روند آستانه به میزبانی دوحه دارد، با نگاهی نه‌چندان خوشبینانه بر این باور است که «نشست سه‌جانبه وزرای امور خارجه ترکیه، روسیه و ایران نمی‌تواند به مدیریت عملی بحران در سوریه منجر شود». چون از منظر این تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه، «توافقات پشت پرده‌ای که وقوع تحولات سریع و سیال میدانی در سوریه را به همراه داشته است، هرگونه توافق یا مذاکره دیپلماتیکی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد»، بنابراین به نظر او بعید است «در نشست دوحه توافقی برای کاهش تنش و درگیری در سوریه شکل بگیرد». با چنین قرائتی، مفسر حوزه بین‌الملل در سایه پیش‌بینی خود از گردهمایی عراقچی، لاوروف و فیدان و نیز با ارجاعی به نشست‌های پیشین روند آستانه بر این نکته کلیدی دست می‌گذارد که «آنچه در دوحه اتفاق خواهد افتاد، صرفا و صرفا در قالب بیان ملایم دیپلماتیک نگرانی‌ها، طرح مواضع کلی هر‌کدام از سه طرف (تهران، مسکو و آنکارا) و نیز توجه به حساسیت‌های طرف مقابل پیش خواهد رفت». ضمن آنکه به گفته پشنگ، «محتمل به نظر می‌رسد که ایران و روسیه هم حمله مخالفان بشار اسد را محکوم کنند». از این منظر است که او با مانور روی تحلیل نه‌چندان مثبتش یقین دارد «خارج از تعارفات دیپلماتیک جاری، امیدی به روند آستانه نیست». تحلیلگر حوزه سیاست خارجی در ادامه ارزیابی خود، ضمن اذعان و اعتراف بر این نکته که «هیچ‌گاه نگاه مثبتی به روند آستانه برای مدیریت تنش و کاهش بحران در سوریه نداشته و نخواهد داشت»، تأکید دارد «روند آستانه، چه در سطح سران و چه در سطح وزرای امور خارجه عموما در مقاطع زمانی معناداری برگزار می‌شود که عمدتا خروجی و شکل نمادین دارد و بیشتر هم ناظر به جمع‌بندی بر سر گفت‌و‌گو‌ها و تحولات پیشین است». از این زاویه او «برگزاری ناگهانی نشست وزرای امور خارجه روند آستانه در دوحه، ذیل تحولات ۱۰ روز گذشته سوریه را منتج به یک توافق مؤثر نمی‌بیند».

بیشتر بخوانید:بیانیه وزارت خارجه درباره حوادث اخیر در مرز پاکستان

پشنگ در ادامه گپ‌و‌گفتش با «شرق» به اشتباه بزرگ دولت دمشق و نیز تهران اشاره دارد و یادآور می‌شود «در زمان تسلط مجدد ارتش سوریه بر ۷۰ درصد خاک کشور، هیچ سناریو و برنامه‌ای برای ایجاد یک چشم‌انداز جدید در این کشور (سوریه) ارائه نکردند؛ بلکه تلاش بر بازگرداندن اوضاع به پیش از تحولات سال ۲۰۱۱ و قدرت‌نمایی بشار اسد بود». در‌حالی‌که از دید او، «در این مدت بیش از ۷۰۰ هزار نفر جان‌شان را از دست داده‌اند، نیمی از جمعیت داخل کشور ناگزیر به مهاجرت داخلی شده‌اند و حداقل چهار میلیون نفر هم مجبور به مهاجرت و پناهندگی در خارج از کشور». با چنین برآورد انتقادی، تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه متذکر می‌شود «نه شاهد برنامه‌ای از سوی تهران و دولت اسد برای توافق با کُرد‌ها که یک دهه است ۳۰ درصد خاک سوریه با همکاری آمریکا را کنترل می‌کنند، بودیم و نه برنامه‌ای برای تقسیم قدرت با دیگران به منظور ایجاد تغییر شکل گرفت. در نتیجه دیگر بازیگران مخالف با محوریت ترکیه مسیری دیگر را در پیش گرفتند که نتایج آن را در عرصه میدانی می‌بینیم».

محسن جلیلوند: نباید امیدی به نشست دوحه داشت

محسن جلیلوند هم دیگر کارشناسی بود که همسو با قرائت جعفر حق‌پناه و اردشیر پشنگ و ذیل گفت‌وگویش با «شرق»، خوانشی مثبت از نشست دوحه ندارد و تحلیلش را این‌گونه ادامه می‌دهد «هرچند امیدی به خروجی ملموس و مثبت نشست روند آستانه برای مدیریت تحولات میدانی سوریه نیست، اما این نشست می‌تواند معاملات پشت پرده آنکارا-مسکو در قبال سوریه را وارد فاز جدیدی کند» و در‌این‌صورت، مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی باور دارد «معادلات میدانی هم تحت تأثیر شرایط دیپلماتیک بین روسیه و ترکیه قرار خواهد گرفت». البته با توجه به این نکته، جلیلوند به تحولات میدانی و زمینی در سوریه هم اشاره می‌کند و اذعان دارد «در سایه پیشروی‌های اعضای هیئت تحریرالشام در ادلب، حلب، حماء و حمص، عملا دست ترکیه در نشست روند آستانه پرتر خواهد شد و هم‌زمان تهران و مسکو هم برگ برنده یا اهرم فشاری برای اجرائی‌کردن توافقات پیشین روند آستانه و به‌ویژه هدف‌گذاری لاوروف برای تحقق منطقه کاهش تنش از جانب ترکیه را ندارد».

اشاره این تحلیلگر به بخشی از مصاحبه سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه و تلاش مسکو برای اجرائی‌کردن توافقات پیشین در راستای ایجاد منطقه کاهش تنش در ادلب و عقب‌نشینی تحریرالشام است، چراکه به باور طیفی از ناظران حمله سه‌شنبه گذشته این گروه (تحریر‌الشام) به مواضع ارتش سوریه در مناطق شمال غرب، غرب و جنوب غرب حلب، توافق آتش‌بس منعقد‌شده در سال ۲۰۲۰ را نقض کرد. این منطقه، مشمول توافق‌نامه «کاهش تنش» است که با تضمین ترکیه در آستانه، امضا شد و شامل مناطقی در ادلب، حومه حلب و بخش‌هایی از حماء و لاذقیه نیز می‌شود. به نوشته ایرنا و براساس توافق سال ۲۰۱۷ میلادی میان ایران، روسیه و ترکیه به‌عنوان کشور‌های ضامن صلح آستانه، چهار منطقه امن در سوریه (کاهش تنش) ایجاد شد. سه منطقه در سال ۲۰۱۸ میلادی به کنترل ارتش سوریه درآمد. اما منطقه چهارم که استان ادلب در شمال غربی سوریه، بخش‌هایی از استان‌های لاذقیه، حماء و حلب را در بر می‌گیرد، هنوز در دست گروه‌های تروریستی قرار دارد و گفته می‌شود که کنترل این منطقه بیشتر در اختیار تحریرالشام (جبهه النصره) است. اواخر تابستان سال ۲۰۱۸ میلادی، سران روسیه و ترکیه در سوچی روسیه به توافقی دست یافتند که طبق آن ترکیه وعده داد بدون خون‌ریزی، تروریست‌های مستقر در این منطقه را خارج یا خلع سلاح کند؛ اتفاقی که به باور تحلیلگران، تا امروز رخ نداده است و اعضای تحریرالشام در این منطقه، هر‌ازگاهی به نیرو‌های نظامی سوریه یا پایگاه روسیه در اطراف این منطقه حمله می‌کنند.