سقوط بشار؛ واکاوی گزینه‌های پیش روی دولت آتی سوریه/ چه چیزی در انتظار اسد و مخالفان اوست؟

اقتصاد۲۴- شهرهای «حلب» و «حماه» در روزهای گذشته از کنترل دولت سوریه خارج شدند. اکنون گروه‌های مسلح تلاش دارند با تصرف «حمص»، به شهر دمشق برسند. طبق آخرین گزارش‌ها، تروریست‌ها از سمت جنوب به سی کیلومتری دمشق رسیده‌اند و در داخل دمشق نیز مردم دست به اعتراض زده‌اند. در این شرایط، عده‌ای معتقدند که حکومت بشار اسد به زودی سرنگون خواهد شد و عده‌ای دیگر گمان می‌کنند درگیری‌ها به یک جنگ همه‌جانبه می‌انجامد.

تحلیلگر موسسه «چتم هاوس» اما معتقد است که دولت‌های ایران، روسیه و ترکیه به عنوان نیروهای دخیل در این درگیری‌ها ترجیح می‌دهند آتش‌بس برقرار شود. شبیه به آنچه در ۲۰۲۰ اتفاق افتاد، قلمرو گروه‌های مخالف از ادلب به حلب یعنی سراسر منطقه شمال غرب سوریه گسترش می‌یابد و حامیان اسد نیز همچنان می‌توانند پایگاه خود را در سوریه حفظ کنند. 

چه خواهد شد؟

این اولین‌ بار نیز که بشار اسد چنین شرایطی را تجربه می‌کند. در واقع، سقوط حلب شباهت زیادی به پیشروی‌ سریع نیروهای مخالف دولت در اوایل جنگ داخلی سوریه دارد. در درگیری‌های میان دولت و نیروهای مخالف در حلب، رقه و ادلب طی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ نیروهای اسد ظرف چند روز از منطقه عقب‌نشینی کردند.

البته اوضاع فعلی سوریه تا حدی متفاوت به نظر می‌رسد. سقوط شهرهای سوریه این بار هم غیرمنتظره بود و هم بی‌سابقه. اسد در سال ۲۰۱۲ مصمم بود که بخش غربی حلب را حفظ کند و نیروهایش سال‌ها برای محاصره بخش شرقی تلاش کردند؛ آن‌ها چهار سال بعد توانستند با هزینه‌های هنگفتی آن را پس بگیرند.
 ضعف نیروهای اسد تا حدی با نبود حزب‌الله لبنان که در جنگ اخیر لبنان ضربه خورده، و کاهش حضور نیروهای روسی که به جنگ اوکراین رفته‌اند، قابل توضیح است. در واقع، هر دو نیرو نقشی کلیدی در پس گرفتن حلب داشتند. با همه این‌ها، انتظار می‌رفت حکومت اسد حتی بدون متحدان نیز بتواند مقاومت بیشتری از خود نشان دهد.
 
فرار نیروهای اسد چه معنایی برای سوریه خواهد داشت؟ آیا رژیم تضعیف‌شده اسد در آستانه سقوط است؟ آیا هیئت تحریر شام آماده تصرف قدرت است؟

نشانه‌های سقوط حکومت اسد

پس از سال‌ها انزوای بین‌المللی، به نظر می‌رسید اوضاع اسد بهبود پیدا کرده است. اتحادیه عرب در سال ۲۰۲۳ عضویت تعلیق‌شده سوریه را به او بازگرداند. از طرفی، برخی کشورهای اروپایی، به‌ویژه ایتالیا، روابط خود را با سوریه از سر گرفتند تا شاید با لغو تحریم‌ها، اسد پناهجویان سوری را به کشور خود بازگرداند. ترکیه نیز ظاهرا به دنبال توافق مشابهی بود چراکه سال‌هاست میزبان بیش از ۳ میلیون پناهجوی سوری است. البته مذاکرات به دلیل امتناع اسد از اعطای یک منطقه حائل در داخل سوریه برای مهار شبه‌نظامیان کُرد، متوقف شد. موقعیت اسد پیش از این بسیار ضعیف‌تر از آن چیزی بود که تصور می‌شد.
 
با تمام این اوصاف، چهار سال پس از پایان آخرین درگیری‌های داخلی و برقراری آتش‌بس ۲۰۲۰ با کمک ترکیه و روسیه، مردم مناطق تحت کنترل اسد هنوز هیچ‌ بهره‌ای از این صلح نبرده‌اند. حکومت اسد همچنان سرکوبگر است، اقتصاد به‌واسطه خسارات جنگ و تحریم‌ها فلج شده، و فساد گسترده موجب شد منابع اندک باقی‌مانده تنها نصیب نزدیکان اسد شود. این وضعیت باعث تضعیف روحیه سربازان، به‌ویژه نیروهای وظیفه، و کاهش تمایل آن‌ها به جنگ شد.

با توجه به حملات همزمان شبه‌نظامیان سوری تحت حمایت ترکیه در شمال و شرق حلب، به نظر می‌رسد دولت ترکیه نیز خواستار این جنگ بود. علاوه بر کمرنگ شدن حضور روسیه و حزب‌الله، همراهی ترکیه با حمله هیئت تحریر شام نیز در شرایط فعلی ارتش سوریه اهمیت دارد.
 
این عوامل می‌تواند به سقوط رژیم اسد منجر شود. هیئت تحریر شام اخیرا به حماه پیشروی کرده و به سمت حمص پیش می‌رود؛ جایی که دسترسی به دمشق را آسان‌تر می‌کند. (مناطق آبی‌رنگ در نقشه زیر، محل درگیری است. مناطق سبز و زردرنگ نیز تحت تصرف گروه‌های مخالف بشار اسد است.)

احتمال کودتا

هیئت تحریر شام  با وجود داشتن زرادخانه‌ای چشمگیر شامل پهپادها و دیگر تجهیزات پیشرفته، تعداد نیروهای محدودی دارد و خطوط تدارکاتی آن از ادلب تا حمص کیلومترها ادامه دارد؛ مسئله‌ای که پشتیبانی را دشوار می‌کند. ایران نیز قبلا شبه‌نظامیان شیعه عراقی را برای حمایت از اسد به سوریه فرستاده و روسیه مزدوران «سپاه آفریقا» را به سوریه منتقل کرده که امیدوارند پیشروی شورشیان را متوقف کنند یا آن‌ها را عقب برانند.
 
سناریوی دیگر این است که اسد طی یک کودتا سرنگون شود. با این حال، حکومت او به‌گونه‌ای طراحی شده که هرگونه خطر کودتا را از بین می‌برد و کار را برای توطئه‌گران احتمالی دشوار می‌کند. برخی بر این باورند که روسیه یا ایران ممکن است برای حفظ منافع خود تلاش کنند او را با فرد دیگری جایگزین کنند. این امر اما خطر واکنش منفی وفاداران اسد را به همراه دارد که ممکن است دولت سوریه را بیشتر تضعیف کند.
 هرچند اسد در شرایط بحرانی است، برکناری او قطعی به نظر نمی‌رسد.

تاب‌آوری در یک جنگ داخلی دیگر ممکن نیست

سناریوی جایگزین این است که حمله تحریر شام به یک جنگ داخلی طولانی منجر شود. با کمک ایران و روسیه، اسد می‌تواند نیروهای خود را تقویت کرده، خط مقدم جدیدی در برابر هیئت تحریر شام باز کند و در برابر حملات نیروهای دموکراتیک سوریه بایستد.
 
با این حال، شکل گرفتن یک جنگ داخلی دیگر، سوریه را به سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ بازمی‌گرداند: جنگی چندجانبه و تمام‌عیار. امکان پایداری در چنین جنگی، اصلا قطعی نیست. روسیه و ایران دیگر مثل گذشته از اسد حمایت نمی‌کنند و تعداد نیروهای هیئت تحریر شام نیز نسبت به گروه‌های شورشی پیشین که با اسد می‌جنگیدند، به مراتب کمتر است.
 
روسیه، ایران و ترکیه همگی از این بیم دارند که ادامه جنگ باعث افزایش جریان پناهجویان و بی‌ثباتی بیشتر در منطقه شود. ترکیه نیز نگران است که نیروهای دموکراتیک سوریه، در هرج‌ومرج موجود قلمرو بیشتری را تصرف کنند. به همین دلیل، احتمال وقوع دوره‌ای طولانی از یک جنگ جدید بسیار کم است.

آتش‌بس، به نفع هر دوطرف

احتمالا نوعی آتش‌بس با میانجی‌گری روسیه و ترکیه و با پذیرش ایران برقرار خواهد شد. هرچند فرایند برقراری صلح از سوی سازمان ملل تاکنون بی‌نتیجه مانده، شاید اکنون قابل‌اجرا باشد. با این حال، نه دولت‌های منطقه‌ای و غربی و نه بشار اسد، تاکنون تمایلی به این کار نشان نداده‌اند.
در عوض، آنکارا، تهران و مسکو به‌احتمال زیاد برای توافقی مشابه توافق سال ۲۰۲۰ فشار خواهند آورد. البته، هیئت تحریر شام به منطقه حائل بسیار بزگ‌تری مسلط خواهد شد که شامل حلب نیز می‌شود. چنین توافقی هرچه زودتر صورت بگیرد برای ایران و روسیه بهتر است، زیرا با پایان حملات هیئت تحریر شام، خطر فروپاشی دولت اسد منتفی می‌شود. همچنین، آن‌ها زمان پیدا می‌کنند برای ضدحملات آینده آماده شوند.

بیشتر بخوانید: رد پای اوکراین در شورش شام؛ آیا زلنسکی از پوتین در زمین سوریه انتقام گرفت؟

ترکیه از تضعیف اسد خشنود خواهد شد، اما نسبت به موفقیت هیئت تحریر شام دیدگاه دوگانه‌ای دارد. آنکارا به‌صورت رسمی این گروه را یک سازمان تروریستی می‌داند. اگرچه ترکیه روابط غیررسمی نزدیکی با این گروه دارد، رهبر آن یعنی «ابومحمد الجولانی» مهره تحت کنترل ترکیه نیست. هرچه جولانی قلمرو بیشتری تصرف کند، استقلال بیشتری خواهد داشت و اعمال فشار ترکیه بر هیئت تحریر شام برای پذیرش آتش‌بس یا تحقق دیگر مطالبات دشوارتر می‌شود.

هیئت تحریر شام، برنده اصلی درگیری‌ها

در هر صورت، هیئت تحریر شام به‌احتمال زیاد برنده اصلی این دور از درگیری‌ها خواهد بود. با کنترل حلب و بخش بزرگی از شمال سوریه، هیئت تحریر شام از یک گروه شبه‌نظامی اسلام‌گرای حاشیه‌ای که آخرین پایگاه شورشیان در ادلب را کنترل می‌کرد، به یکی از قدرتمندترین بازیگران سوریه تبدیل شده است.
 
البته اداره این منطقه وسیع آسان نخواهد بود. هیئت تحریر شام از تجربه حکمرانی در ادلب آموخته و خود را به‌عنوان بازیگری باهوش در زمینه رسانه و دیپلماسی معرفی کرده است. با این حال، جمعیت متنوع‌تر حلب چالشی برای حکمرانی در این منطقه است. نشانه‌های اولیه حاکی از آن است که این گروه تلاش کرده نگرانی اقلیت‌های مسیحی و کرد حلب را که از ارتباط هیئت تحریر شام با القاعده نگران هستند، کاهش دهد. الجولانی پیش‌تر از القاعده اعلام برائت کرده است.
 هنوز مشخص نیست این رویکرد آشتی‌جویانه چقدر واقعی است. برخی بیم دارند که هیئت تحریر شام که از بازگشت طالبان در افغانستان بسیار آموخته، پس از دستیابی به قدرت، وعده‌هایش به اقلیت‌ها را زیر پا بگذارد. در مقابل، برخی معتقدند که این بار به‌جای تغییر حلب به دست هیئت تحریر شام، ممکن است این شهر چندفرهنگی رویکرد تروریست‌ها را تغییر دهد.

منبع: Chatham House / فراز دیلی