شب یلدا اشتباه است، بگویید شب چله

اقتصاد ۲۴ - «یلدا» یا «چله» واژه‌هایی که ریشه در فرهنگ ایرانی دارد و در طول تاریخ با اسطوره‌ها و باور‌های کهن گره خورده است؛ اما آیا استفاده از هر دو عنوان برای بلندترین شب سال درست است؟

بحث درباره «یلدا» و «چله» به جنبه‌های زبانی، تاریخی و فرهنگی این دو واژه برمی‌گردد. هر دو اصطلاح به بلندترین شب سال و جشن‌های مربوط به آن اشاره دارد، اما از نظر ریشه‌شناسی و کاربرد، تفاوت‌هایی میان آنها وجود دارد.

شبان میرشکرایی، پژوهشگر میراث فرهنگی و مسئول پرونده جهانی «یلدا/ چله» درباره اینکه «یلدا» درست است یا «چله» به ایسنا گفت: «یلدا» واژه‌ای است که از لحاظ ریشه و تاریخچه، معنای آغاز زندگی و تولد دارد. زبان، یک موجود زنده است و در طول هزاره‌ها در تعاملات فرهنگی ملت‌ها و مردم تغییر می‌کند. فارسی که امروز صحبت می‌کنیم، با فارسی باستان یا میانه متفاوت است و این تفاوت ناشی از همین زنده بودن زبان است. زنده بودن به معنای تغییر است؛ اگر چیزی تغییر نکند، زنده نیست. برای ثبت یک اثر در فهرست آثار ناملموس در مقیاس ملی یا جهانی، نخستین نکته‌ای که باید اثبات شود، زنده بودن آن است.

او اظهار کرد: میان زنده بودن زبان و تأثیر تعاملات فرهنگی با ورود عمدی و آسیب‌زننده برخی کلمات خارجی تفاوت وجود دارد. برای مثال، کلماتی مانند «یلدا» که ریشه‌هایی در دیگر زبان‌ها دارند، امروز بخشی از زبان فارسی شده‌اند و امروز به عنوان واژه‌ای فارسی استفاده می‌شوند. این کلمات، برخلاف برخی ورود‌های هدفمند و آسیب‌زننده، به غنای زبان کمک کرده‌اند. کلمه یلدا از نظر معنایی با تولد و جشن آغاز فزونی روشنایی در ارتباط است.

این پژوهشگر افزود: این واژه، در گذشته با اسطوره «مهر» مرتبط بوده و در واقع به معنای جشن تولد مهر است. مهر، ایزدی غیر مادی و کاملا متفاوت از خورشید است. اگرچه به ظاهر این جشن در طولانی‌ترین شب سال برگزار می‌شود، اما سبب‌ساز آن، درک صحیح مردمان این سرزمین از آغاز فرونی روشنایی در بیشینهٔ ظلمت و سرما است و نماد امید به فردایی روشن در غایت تاریکی است.

مسئول پرونده جهانی «یلدا/ چله» همچنین درباره مفهوم «چله» توضیح داد: از نظر واژگانی، «چله» به معنای یک ربع دایره است. در کمان، وقتی تیر را می‌کشید، حالت ربع دایره ایجاد می‌شود. در سال نیز هر فصل یک ربع دایره از دایره کامل سال است. جشن یلدا در آغاز چلۀ بزرگ برگزار می‌شود، این چله مربوط به چهل روز ابتدایی زمستان است. این چنین است که نیمه فصول دیگر هم آیین‌هایی مانند ۴۵ بهار یا نیمه تابستان برگزار می‌شود.

میرشکرایی با بیان اینکه از نظر من یلدا یا چله تفاوتی ندارند و هر، دو واژه‌های درستی برای این آیین هستند، اظهار کرد: یلدا یک جشن با ریشه‌های عمیق فرهنگی و باور‌های کهن است.

او بر این مفهوم «یلدا» یا «چله» فارغ از نام‌های گوناگون آن در میام اقوام برگزارکننده، تاکید کرد و گفت: این آیین نمادی از امید به روشنایی است، جشنی که نشان‌دهنده غلبه نور بر تاریکی است. این معنا به قدری عمیق است که با فرهنگ و باور‌های ما پیوند خورده و همچنان به عنوان نماد زنده‌ای از هویت ما باقی مانده است.

«شب یلدا/چله» به عنوان نوزدهمین میراث ناملموس ایران مشترک با افغانستان آذرماه سال ١۴٠١ در یونسکو ثبت جهانی شد. درباره عنوان «یلدا» اختلاف نظر‌های بسیاری وجود دارد و برخی آن را نادرست می‌دانند.