برای گرفتن زهر طرح صیانت، واتس آپ را رفع فیلتر کردند/ مصوبه شورای فضای مجازی، پیروزی مخالفان دولت پزشکیان بود

اقتصاد۲۴- دولت مسعود پزشکیان، پس از گذشت پنج ماه از زمان روی کار آمدنش توانست قفل فیلتر دو اپلیکیشن واتساپ و گوگل پلی را بشکند. اما این تمام ماجرا نیست. بنابر آنچه خبرگزاری مهر بصورت غیررسمی منتشر کرده، شورای عالی فضای مجازی رفع فیلترینگ را در سه مرحله مصوب کرده است. اما عجیب بودن این مصوبه آنجایی است که گویی نه تنها نباید منتظر فیلترینگ دیگر سکو‌های خارجی باشیم بلکه شمایل دیگری از طرح صیانت قرار است اجرا شود.

در مرحله اول علاوه بر رفع فیلترینگ واتساپ و گوگل پلی، امتیاز‌های ویژه‌ای برای پیام‌رسان‌های داخلی در نظر گرفته شده است ازجمله بسته حمایتی ۵۰ میلیارد تومانی و احداث زیرساخت برای ارائه محتوا، ارائه انحصاری برخی خدمات مانند نسخه‌نویسی الکترونیکی و پیام بانکی، خدمات کارت سوخت، پلیس و قوه قضائیه.

به گزارش اقتصاد ۲۴، موضوع نگران‌کننده‌ای که در مرحله دوم آمده است، ارائه یوتیوب و تلگرام از طریق درگاه‌های حکمرانی‌پذیر است. این به معنای امکان دسترسی به سکو‌ها و خدمات خارجی پرکاربرد در قالب «پوسته» است. نمونه پوسته پلتفرم‌ها در ایران، تلگرام طلایی است که پس از فیلترینگ تلگرام ارائه شد، اما بسیاری به دلیل عدم اطمینان از امنیت در حریم خصوصی، از آن استفاده نمی‌کردند.

«مشارکت و مذاکره با سکو‌های خارجی با تاکید بر سکو‌های جدید و اصلاح تعرفه در جهت کاهش مصرف سکو‌های خارجی و پالایش شکن‌ها در کنار کاهش درآمد کارور از ترافیک خارجی نسبت به ترافیک داخلی» از دیگر موضوعاتی است که در مرحله دوم برنامه اقدام تعریف شده است. بدین معنا که این مصوبه با ایجاد محدودیت در فیلترشکن‌ها و از سوی دیگر افزایش تعرفه ترافیک خارجی، قرار است کوچ اجباری کاربران به سکو‌های داخلی را به همراه بیاورد. ضمن اینکه «تدوین لایحه جرم انگاری عرضه و فروش ابزار‌های حاکمیت گریز» هم جزو موارد این مصوبه است که به معنای آن است که برنامه‌ای برای برخورد و جرم‌انگاری عرضه فیلترشکن‌ها دارد.

مورد دیگری که در مرحله سوم آمده و بر نگرانی‌ها دامن زده، «ساماندهی اینترنت اقشار» است که منظور همان پیگیری طبقاتی کردن اینترنت است. نکته دیگر مصوبه مذکور این است که نامی از اینستاگرام و ایکس در آن آورده نشده است و این گمانه‌زنی‌ها مبنی بر اینکه شاید قفل فیلترینگ این دو پلتفرم شکسته نشود را تقویت کرده است.

آنچه از این مصوبه نمایان می‌شود این است که طرحی که عیسی زارع‌پور، وزیر سابق ارتباطات رویایش را در سر داشت و طرفداران طرح صیانت در تکاپوی تصویب آن بودند، به نوعی دیگر قرار است اجرا شود. با این تفاوت که با رفع فیلترینگ واتساپ و گوگل‌پلی به نوعی خواسته‌اند فشار افکار عمومی را کاهش دهند. هرچند که تندرو‌ها همین رفع فیلترینگ ناقص را هم تاب نیاوردند و دست به راهپیمایی‌های موتوری زدند. از این رو اینگونه برداشتن فیلترینگ برای پزشکیان یک بازی دو سر باخت شد؛ از یک سو مورد حمله تندرو‌ها قرار گرفت و از سوی دیگر کسانی که به او رای داده بودند را هم راضی نکرد؛ بنابراین مصوبه اخیر را اگر شکست پزشکیان تلقی نکنیم، قطعا نمی‌توانیم آن را به معنای پیروزی و دستاورد برای دولت او محسوب کنیم.

به منظور بررسی بیشتر این مصوبه اقتصاد ۲۴ با میلاد نوری کارشناس فناوری اطلاعات به گفت‌و‌گو نشسته است. مشروح این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانید.

*درحالی که اپلیکیشن‌هایی مانند اینستاگرام و تلگرام بیشتر مورد استفاده کاربران ایرانی است، چرا واتساپ رفع فیلتر شد؟

- انتظار از رفع فیلتری که وعده داده شده بود، خیلی بیشتر از این بود. صرفا واتساپ و گوگل پلی رفع فیلتر شد چراکه واتساپ یک پیام‌رسان ارتباط شخص به شخص است. البته یک سری کانال‌هایی اضافه کرده ولی دست‌کم در ایران با استقبال مواجه نشده است. اما اینستاگرام و تلگرام به دلیل ماهیت کانال‌های انتشار و امکان جهت‌دهی افکار عمومی، چندان خوشایند تصمیم‌گیران نیست. به نظر می‌رسد در این بازه زمانی به دلیل کنترل گردش آزاد اطلاعات، رفع فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی در دست اقدام نبوده است.

*در سه مرحله‌ای که شورای عالی فضای مجازی مصوب کرده است، دو مورد بیشتر مورد توجه قرار گرفته است؛ یکی ارائه پوسته تلگرام و یوتیوب و دیگری اینترنت اقشار. معنای این دو بند چیست؟

- نکته دیگری که باید به آن دقت کنیم این است که جلسه شورای عالی فضای مجازی را خلاصه در رفع فیلتر گوگل پلی و واتساپ نبینیم. در این جلسه سه مرحله تصویب شده است. در مرحله دوم آورده شده است که یوتیوب از طریق درگاه‌های حکمرانی پذیر ارائه شود. این مهم نشان می‌دهد که رفع فیلتر یوتیوب در کار نیست و صرفا قرار است محتوایش از طریق یکسری درگاه حکمرانی‌پذیر در اختیار کاربران قرار گیرد.

منظور از درگاه حکمرانی‌پذیر هم همان پوسته‌های غیررسمی است. یک چیزی مانند تلگرام طلایی که تلگرام فیلتر است ولی از طریق آن می‌توانید محتوای تلگرام را، منهای محتوا‌هایی که در این پوسته سانسور شده است را ببینید. برای داشتن چنین پوسته‌هایی نیاز به یک واسطه فنی دارید که این خود امنیت اطلاعات کاربران را به خطر می‌اندازد و منجر به این می‌شود که اطلاعات کاربران در اختیار یک واسطه دیگری قرار گیرد.

مرحله سوم هم درباره ساماندهی اینترنت اقشار است که منظور همان اینترنت طبقاتی است که مثلا دسترسی خبرنگار‌ها به چهار سایت و دسترسی دانشجو‌ها به سه سایت آزاد شود ولی عموم مردم همچنان از یک اینترنت سانسور شده شدید استفاده کنند.

یک بند دیگری که در مرحله سوم آورده شده، مقابله موثر با ابزار‌های پالایش‌شکن یا ضد فیلترینگ است. حال این می‌تواند برخورد قضایی با فیلترشکن فروش‌ها یا ایجاد اختلال روی پروتکل‌های وی‌پی‌ان باشد به نحوی که اتصالشان ممکن نباشد.

بیشتر بخوانید: مصوبه شورای عالی فضای مجازی، مقدمه‌ای برای طبقاتی کردن اینترنت/ ۳۱ بند مصوبه ترسناک است/ هدف رسیدن به الگوی اینترنت چین است

یک بند دیگر مرحله سوم بازگشایی تلگرام پس از مذاکره مشروط یا ارائه از طریق سکو‌های داخلی است. منظور این است که ما با تلگرام مذاکره کنیم و اگر مواردی که مدنظر ماست را رعایت کرد که رفع فیلتر می‌شود، اما اگر رعایت نکرد، از طریق پوسته‌های غیررسمی دوباره خدمات تلگرام را فعال کنیم. این باز همان تجربه تلگرام طلایی است که دیتابیس پوسته‌های غیررسمی‌شان لو رفت و باعث شد اطلاعات کاربران ایرانی منتشر شود. بسیاری به اشتباه فکر می‌کردند که تلگرام هک شده درحالی که از طریق پوسته‌های غیررسمی اطلاعات کاربران ایرانی تلگرام رفته بود.

درواقع این سه مرحله چکیده‌ای از طرح صیانت است و صرفا برای گرفتن زهر آن، دو پلتفرم را هم رفع فیلتر کرده‌اند. در مراحل دوم و سوم هم به وضوح می‌توانید متوجه شوید که رفع فیلتر یوتیوب و تلگرام هم قرار نیست اتفاق بیافتد.

*در این مصوبه حتی نامی از اینستاگرام و ایکس آورده نشده است. شما امیدی به رفع فیلترینگ کامل شبکه‌های اجتماعی دارید؟

- من بعید می‌دانم چراکه پس از این همه وعده وعیدی که از زمان روی کار آمدن دولت جدید مطرح شد و زمان لازم را هم در اختیار داشتند، اگر قرار بود اتفاقی رخ دهد اکنون باید صورت می‌گرفت. نکته بعدی این است که به دلیل فیلترینگ گسترده اینستاگرام، تلگرام و سکو‌های دیگر، بسیاری از سرویس‌ها برای برنامه‌نویسان تحریم و فیلتر شده باشد. درواقع تحریم و فیلترینگ گسترده باعث شده است که عموم کاربران برای یک زندگی عادی روزمره نیاز به وی پی ان داشته باشند.

کاربری که مجبور است در طول روز ساعت‌ها به وی پی ان متصل باشد دیگر رفع فیلتر واتساپ و گوگل پلی برایش چندان اتفاق مثبتی تلقی نمی‌شود. البته دسترسی آزاد به گوگل پلی قطعا بهتر از محدود بودنش است چراکه سپر امنیتی گوگل یا گوگل پلی فعال می‌شود و بصورت خودکار بدافزار‌های روی گوشی کاربر را شناسایی می‌کند. درواقع برای عموم کاربران اتفاق مثبتی است، اما اینکه اسمش را «رفع فیلترینگ» بگذاریم، برای کاربری که شبانه روز مجبور است به فیلترشکن متصل باشد چندان تفاوتی نکرده که دسترسی به گوگل‌پلی آزاد باشد یا محدود. درواقع آنقدر فیلترینگ گسترده شده و نیاز کاربران به وی پی ان زیاد است که طبق اعلام نماینده‌های مجلس بالای هشتاد درصد مردم به صورت روزانه از وی پی ان استفاده می‎‌کنند. از این رو برای این کاربران اینکه سایت سازمان سنجش و بانک‌ها را هم فیلتر کنید، چندان فرقی نمی‌کند.

*درواقع بنا بر این مصوبه از یک سو قرار است با فروشندگان فیلترشکن برخورد شود و از سوی دیگر روی آنها اختلال ایجاد شود تا دسترسی عملا قطع شود؟

- بله دقیقا. در مصوبه آمده است که با فیلترشکن فروش‌ها قرار است برخورد «موثر» شود که احتمالا یکی از اینها برخورد قضایی و هم برخورد فنی است. با ایجاد اختلال روی پروتکل‌های مختلف، وی پی انی که در اختیار عموم مردم است احتمالا دیگر وصل نخواهد شد. کمااینکه آقای زارع پور در یکی از گزارش‌های آخر سال وزارت ارتباطات این مقابله‌ای که انجام داده بودند را بصورت مکتوب به عنوان یکی از دستاورد‌ها آورده بودند.

*اشاره کردید که این مصوبه در واقع همان طرح صیانت و آن چیزی است که آقای زارع‌پور می‌خواستند، اما نقش آقای هاشمی، وزیر ارتباطات در طراحی و تصویب این مصوبه چیست؟

- از آنجایی که جزئیاتش مشخص نیست، نمی‌توان حدس و گمان زد چراکه سه مرحله بین دولت و شورای عالی فضای مجازی توافق شده است حال اینکه چه کسی طرح را ارئه داده، چه کسی یا کسانی مخالفت داشتند، چه کسی تعدیلش کرده، چه کسی به بند‌های آن افزوده و... واقعا قابل حدس نیست. ولی آقای هاشمی زمانی که معاون آقای آذری جهرمی بودند از مصاحبه‌هایشان مشخص است که جزو طرفداران پر و پا قرص این عدد و ارقام ملی بودند مثلا اینکه ما باید تا فلان مدت دیگر فلان درصد بازار را گوشی ملی فرابگیرد. یعنی اصلا در مورد کیفیت گوشی و اینکه آیا آن ساخت ایران است یا چین اصلا صحبت نمی‌کردند. ایشان در گفت‌و‌گو‌های بسیار صرفا عدد و رقم مطرح می‌کردند که فرضا باید تا آخر سال این کاربر‌ها را به گوشی ملی منتقل کنیم. حال این امر می‌تواند از طریق سخت کردن واردات گوشی باشد یا گران کردن رجیستری گوشی‌های وارداتی. دیدگاه‌های ایشان از پیش هم مشخص است که طرفدار همان تفکر آقای زارع پور است.

*در این مصوبه چه موارد نگران‌کننده‌ای به چشم می‌خورد؟

- مهمترینش اینترنت طبقاتی است چراکه برخورد با فیلترشکن‌ها سال‌های سال و از روز اولی که فیلترینگ صورت گرفت همیشه تلاش بر این بوده که مردم به سایت فیلترشده به هیچ وجه دسترسی نداشته باشند و تا کنون هم موفق نبوده‌اند. همانقدر که سیستم فیلترینگ پیشرفت کرده، پروتکل‌های وی پی ان و گذر از سد فیلترینگ نیز پیشرفت کرده است. همین الان اینترنت ماهواره‌ای خود یک تهدید بزرگی محسوب می‌شود حتی برای اپراتور‌های ایران. چراکه ممکن است به مرور مردم از خدمات آنها، حتی خدمات تلفنی هم استفاده نکنند. حال اگر تلگرام رفع فیلتر نشود و یکسری پوسته هم ارائه کنند، مردمی که همین الان با فیلترشکن از تلگرام استفاده می‌کنند و به نوعی عادت کرده‌اند، چرا باید یک پوسته غیر رسمی را نصب کنند؟

بیشتر بخوانید: فیلترینگ، تنبیه جمعی و خصومت علیه شهروندان/ پرداخت ماهانه ۸۰ تا ۳۰۰ هزار تومان برای خرید فیلترشکن

مهمترین موضوع اینترنت طبقاتی است که باعث ایجاد رانت و فساد اقتصادی خواهد شد، به نوعی درجه‌بندی شهروندان و در تضاد با عدالت اجتماعی است. ضمن اینکه اعتراضات و پیگیری‌های اقشار مختلف جامعه نسبت به سانسور و فیلترینگ را ممکن است تحت تاثیر قرار دهد. فرض کنید خبرنگاران یا شرکت‌های حوزه تکنولوژی به سطحی از اینترنت دسترسی داشته باشند که بسیاری از نیازهایشان را رفع کند از این رو دیگر سانسور را احساس نمی‌کنند که بخواهند اینترنت آزاد را مطالبه کنند. به باور من مهمترین قسمت این مصوبه اینترنت طبقاتی است که همیشه در قالب عناوین مختلفی مطرح شده و اکنون نامش را اینترنت اقشار گذاشته‌اند. دائم عنوان آن را تغییر می‌دهند و سعی می‌کنند با یک ظاهر زیبایی ارائه دهند.

*برخی معتقدند که مافیای فیلترشکن‌ها مانع از رفع فیلترینگ کامل شبکه‌های اجتماعی است. به نظر شما چه قدر این قضیه دخیل است؟

- این بیشتر بهانه است. سال‌های سال همیشه در کشور ما بنزین گران شده و همیشه هم یکی از دلایلش غیر از اینکه دولت به پول نیاز داشته، این بوده است که مافیای قاچاق سوخت را داریم و برای کنترل آن بنزین را گران می‌کنیم تا به قیمت خارج از مرز‌ها نزدیک شود. آیا مافیای فیلترشکن به اندازه مافیای سوخت قوی است؟ به نظر من اینها صرفا بهانه‌هایی است که از آنجایی که دولت نتوانسته وعده خود را عملی کند، یک روز می‌گوید شورای عالی فضای مجازی یک ماه عقب انداخت، روز دیگر بهانه رفع فیلتر مرحله به مرحله را می‌آورد.

*به نظر شما این رفع فیلترینگ ناقص را می‌توان به عنوان دستاورد و پیروزی دولت پزشکیان به شمار آورد یا کافی نبوده است؟

- اگر کل این سه مرحله را کنار یکدیگر بگذاریم، می‌توانیم آن را پیروزی تفکر مخالف دولت و پیروزی تفکر موافقان سانسور اینترنت تلقی کنیم چراکه صرفا دو پلتفرمی که کمتر مورد استفاده کاربران قرار دارد، رفع فیلتر شده است. از یک سو می‌خواهند با فیلترشکن‌فروشان برخورد کنند و سوی دیگر قرار بر طراحی پوسته است. ضمن اینکه اینترنت طبقاتی هم ارائه خواهد شد. از این رو هدف بیشتر کنترل گردش آزاد اطلاعات است.