کمبود خون بحران تازه سازمان انتقال خون ایران

اقتصاد۲۴-نگرانی از ذخایر خونی و کاهش میزان اهدای خون در میان مردم، امسال زودتر از سال‌های قبل شروع شد، هوا زودتر آلوده شد، تعداد تعطیلی‌ها بیشتر بود، سردی هوا هم به آن اضافه شد، ادارات، دانشگاه‌ها و مدارس تعطیل شدند و درنهایت میزان مراجعه برای اهدای خون را کم کرد؛ وضعیتی که امسال از اواخر شهریورماه شروع شد.

هرچند براساس اعلام سازمان انتقال خون، در این دوره به اضافه هفته‌های مانده به پایان سال، روز‌های کم‌مراجعه‌ای‌اند. تا قبل از این به‌طور مرتب اعلام می‌شد که زنان کمترین میزان اهدای خون را دارند. آنطور که اعلام می‌شود سالانه حدود ۲/۵ میلیون خون در ایران اهدا می‌شود که تنها ۵ درصد این میزان، سهم زنان ایرانی است. درحالی‌که در کشور‌های توسعه‌یافته حدود ۵۰ درصد اهداکنندگان خون، زنان هستند. حتی در دوره جنگ، میزان مشارکت زنان ۵۰ درصد بود.

حالا به این ماجرا، کاهش میزان مراجعه جوانان هم به عوامل کاهش اهدای خون، اضافه شده است؛ جوانان زیر ۳۵ سال مراجعه کمی دارند. به گفته مصطفی جمالی، مدیرعامل سازمان انتقال خون به‌طور کلی اهدای خون افراد زیر ۳۵ سال حدود ۳۰ درصد است، این آمار هر سال یک تا دو درصد کاهش می‌یابد. در این میان، اما اهدای خون بین سنین ۳۶ تا ۴۰ سال حدود ۲۰ درصد است.

براساس آماری که سازمان انتقال خون در اختیار «هم‌میهن» قرار داد، میزان اهدای خون از سال ۹۸ تا ۱۴۰۲، روند رو به رشدی را نشان می‌دهد؛ هرچند اندک. براساس اعلام این سازمان، میزان اهدای خون در سال ۹۸، ۲ میلیون و ۴۰۶ مورد، در سال ۹۹، یک میلیون و ۹۰۵ هزار و ۴۲۷ مورد، در سال ۱۴۰۰، ۲ میلیون و ۳۴ هزار و ۷۸۶ مورد، در سال ۱۴۰۱، ۲ میلیون و ۲۲۳ هزار و ۴۹۲ مورد و در سال ۱۴۰۲، ۲ میلیون و ۳۲۷ هزار و ۹۷۷ مورد بوده است.

براساس آمار این سازمان، در ۶ ماه اول امسال، میزان اهدای خون زنان ۵۳ هزار و ۱۷۲ مورد بوده، در همین مدت ۳۶۵ هزار و ۴۳ مورد اهدای خون زیر ۳۵ سال و ۸۴۵ هزار و ۴۳۸ مورد اهدای خون افراد بالای ۳۶ سال ثبت شده است.

کم‌کاری در حوزه اجتماعی اهدای خون

شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، اما در سمت دیگر قرار گرفته‌اند؛ شهرام میرزایی، معاون اجتماعی سازمان انتقال خون کشوربه «هم‌میهن» می‌گوید که مسئولان این سازمان نگران ذخایر خونی و کاهش میزان اهدای خون هستند. روز گذشته مدیرکل سازمان انتقال خون استان تهران برای چندمین‌بار خبر از کاهش آمار اهدای خون داد: «کاهش مراجعه برای اهدای خون از شهریورماه آغاز شده و همچنان ادامه دارد.» به گفته منتظر شبر، در حال حاضر روزانه حدود ۱۱۰۰ واحد خون در پایگاه‌های انتقال خون استان اهدا می‌شود؛ این در حالی است که ۱۶۰۰ واحد خونی در مراکز درمانی توزیع می‌شود. او از شهروندان تهرانی خواست تا برای اهدای خون اقدام کنند.

بیشتر بخوانید:کاهش اهدای خون به دلیل سرما و آلودگی هوا

حالا میرزایی، معاون اجتماعی سازمان انتقال خون کشور تاکید می‌کند که هر حادثه و بحران یا هر مسئله سیاسی و اجتماعی می‌تواند روی میزان اهدای خون مردم تاثیرگذار باشد؛ ذخایر خونی به میزان مشارکت مردم برمی‌گردد: «به هر حال گاهی جریاناتی رخ می‌دهد یا شایعاتی ایجاد می‌شود که روی مردم تاثیر گذاشته و منجر به کاهش اهدای خون می‌شود.»

او معتقد است که مردم بزرگترین سرمایه‌اند؛ به‌ویژه در موضوع انتقال خون، اگر آنها نباشند تمام تجهیزات و امکانات فنی غیرقابل استفاده می‌شوند. ایران از نظر فنی با کشور‌های بنام دنیا رقابت می‌کند، اما در حوزه اجتماعی کم‌کاری کرده است: «الان دو سالی است که معاونت اجتماعی در سازمان انتقال خون تشکیل شده تا بتواند در این زمینه فعالیت کند و حس اعتماد در مردم ایجاد کند.»

او از نگرانی سازمان می‌گوید؛ به همین دلیل در روز‌ها و هفته‌های گذشته جلسات متعددی با سازمان‌های مختلف داشته‌اند و حالا هم در تلاشند تا سازوکاری برای کاهش برخی معافیت‌های اهدای خون تدوین کنند. به گفته میرزایی، در جلسه اخیری که با مسئولان سازمان داشته‌اند، قرار است از نظر زمانی، روی بعضی معافیت‌ها بازنگری انجام شود تا زمان کوتاه‌تری برای آنها در نظر گرفته شود: «ما در حوزه فنی، آزمایش‌سنج را شروع کردیم که براساس آن پاسخ آزمایش خون افراد و سلامت آن، در دوره کوتاه‌تری اعلام می‌شود و به زیر سه روز خواهد رسید.

حتی در جلسه دیگری قرار شد، میزان معافیت‌ها از نظر زمانی برای برخی از موارد مثل حجامت و آندوسکوپی کوتاه شود تا افراد بیشتری فرصت اهدای خون داشته باشند.» تاکنون بار‌ها اعلام کرده‌اند که میزان مشارکت زنان برای اهدای خون در کشور پایین است و حالا جوانان به آنها اضافه شده‌اند؛ به‌طور مشخص افراد زیر ۳۵ سال.

به گفته او، در کشور‌های دیگر هم سلامت خون با آزمایش‌های مختلف و راستی‌آزمایی سنجیده می‌شود و در این میان مصاحبه قبل از اهدای خون بسیار مهم است: «در برخی از کشور‌ها صداقت در این مصاحبه‌ها ستودنی است، اما بعضاً این مسئله در کشور ما اتفاق نمی‌افتد. فرد برای اهدای خون می‌آید و به هر دلیل ممکن است به سوالات ما به درستی پاسخ ندهد.»

امضای تفاهم‌نامه برای مشارکت بیشتر جوانان

در وضعیت کاهش میزان مراجعه جوانان برای اهدای خون، معاون اجتماعی سازمان انتقال خون می‌گوید که تفاهم‌نامه‌هایی با وزارت ورزش و جوانان و دانشگاه‌ها در حال انعقاد است تا مشارکت این گروه هم بالاتر برود: «میانگین سنی اهداکنندگان خون، ۳۵ تا ۵۰ سال است، باتوجه به رشد سنی جمعیت، میزان مصرف خون هم بالاتر می‌رود بنابراین بهترین تامین‌کننده خون در جامعه، جوانان هستند.» او کاهش میزان اهدای خون جوانان را به‌دلیل ناآگاهی آنها می‌داند و به همین دلیل می‌گوید که از طریق دانشگاه‌ها در حال فرهنگسازی‌اند، با معاونت امور جوانان وزارت ورزش و جوانان در ارتباط هستند تا به‌صورت گروهی اقدام به جذب داوطلب کنند.

براساس اعلام میرزایی، مصرف خون دائمی است؛ به‌ویژه برای بیماران هموفیلی و تالاسمی و بیماران مبتلا به سرطان و عمل‌های جراحی که در بیمارستان‌ها انجام می‌شود. خون و فرآورده‌های خونی سازمان انتقال خون به بیش از هزار مرکز درمانی و بیمارستان فرستاده می‌شود. به همین دلیل شبکه ملی خون‌رسانی در کشور راه افتاده است. بر اساس اعلام انجمن تالاسمی ایران، هم‌اکنون ۳۸ هزار و ۹۵۱ بیمار دیالیزی در کشور تحت درمانند و ۱۴ هزار بیمار هموفیلی هم ثبت شده‌اند.

در این میان هر سال هم ۱۵۰ هزار مورد ابتلا به سرطان گزارش می‌شود. حالا در این شرایط میزان اهدای خون هم پایین است: «تاکنون توانسته‌ایم صددرصد نیاز مراکز درمانی به خون را تامین کنیم، اما به هر حال به‌دلیل سردی هوا، کوتاه بودن روزها، بالا بودن میزان ترافیک و ابتلا به بیماری‌های فصلی، میزان مراجعه را کم می‌کند. ما نگران ذخایر خونی هستیم.»

از معافیت به‌دلیل انجام آندوسکوپی تا پیرسینگ و تتو

مهرماه سال ۱۴۰۲، سخنگوی سازمان انتقال خون اعلام کرد در سال ۱۴۰۱، بیش از دو میلیون و ۷۰۰ هزار نفر برای اهدای خون به مراکز مراجعه کردند که حدود ۲۰ درصد از آنها به دلایل مختلف از اهدا معاف شدند؛ معافیت‌های موقت و دائمی. هرچند این مسئول تاکید می‌کند که ۶۰ درصد از معافیت‌ها موقت است. این معافیت‌ها چیست؟ حجامت، تتو، الکترولیز، سوراخ‌کردن گوش، طب سوزنی، رفتار جنسی پرخطر و محافظت‌نشده و آندوسکوپی، معافیت‌های ۱۲ ماهه دارند و به شرطی که این اعمال طی این مدت مجدد تکرار نشده باشد، این گروه از معاف‌شدگان پس از یک‌سال کامل می‌توانند دوباره برای اهدای خون اقدام کنند.

ابتلا به بیماری‌هایی مثل سرماخوردگی و آنفلوآنزا، اقدامات دندانپزشکی حداکثر تا ۷۲ ساعت، مصرف برخی دارو‌ها مانند آنتی‌بیوتیک‌ها، آسپرین و... یا دریافت واکسن، بارداری، شیردهی، سقط جنین، بالا و پایین رفتن فشار خون، معافیت‌های موقت با دوره‌های کوتاه‌تری دارند. قبلاً معاون فنی سازمان انتقال خون گفته بود که قرار گرفتن آندوسکوپی در فهرست معافیت‌ها، به معنی آلودگی لوله‌های آندوسکوپی و خطر انتقال بیماری نیست بلکه تنها برای افزایش ضریب اطمینان و سلامت خون است.

ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای مثل قلبی ـ عروقی، بیماری‌های شدید ریوی و آسم، سکته مغزی، دیابت قندی وابسته به انسولین، سابقه ابتلا به بیماری‌های عفونی مانند هپاتیت بی و سی و ایدز و تزریق موادمخدر، منجر به معافیت دائمی می‌شوند. میرزایی به همه اینها تزریقاتی که برای افزایش حجم یا کاهش چربی یا به‌طور کلی تزریقاتی که در باشگاه‌های ورزشی انجام می‌شود را هم به‌عنوان یکی از معافیت‌های اهدای خون اضافه می‌کند: «تاکید سازمان انتقال خون بر سلامت خون است و سوالاتی که در مصاحبه‌های اولیه از اهدا‌کننده می‌شود، سوالات بین‌المللی است.»

حالا هم با شیوع ویروس جدید سرماخوردگی و آنفلوآنزا، خیلی‌ها از چرخه اهدا خارج می‌شوند. روز گذشته سرپرست مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت خبر از افزایش قابل‌توجه آنفلوآنزا در کشور داد: «یافته‌های ما نشان می‌دهد که در هفته منتهی به ۳۰ آذرماه، بین ۲۱ تا ۲۳ درصد از کل موارد عفونت‌های تنفسی جاری در کشور مربوط به آنفلوآنزا بوده است. نوع غالب آنفلوآنزا نیز از نوع A و زیرگونه H۱N۱ است که همان آنفلوآنزای فصلی است.» براساس اعلام او، بررسی‌ها نشان می‌دهد که شیوع آنفلوآنزا به‌صورت تدریجی افزایش یافته و به بیش از ۲۰ درصد در بین همه عفونت‌های تنفسی رسیده است. این میزان شیوع، نشان‌دهنده افزایش قابل توجه آنفلوآنزا در این فصل از سال است.

سوال این است که مگر قبل از استفاده از خون، آزمایشی برای تایید سلامت خون انجام نمی‌شود؟ میرزایی در پاسخ به محدودیت‌های سازمان می‌گوید: «ما هم تعداد پرسنل‌مان و هم امکانات و تجهیزات‌مان محدود است، از آن طرف هم خون، به‌صورت روزانه مورد نیاز است و باید به‌سرعت تحویل مراکز درمانی داده شود، بنابراین امکان اینکه خون تمام افراد از هر نظر آزمایش شود، وجود ندارد، چراکه ممکن است خیلی‌ها جواب‌شان منفی شود و نتوان از خون و فرآورده‌های خونی‌شان استفاده کرد.

در تمام کشور‌ها اولین اقدام برای اهدای خون پذیرش و ویزیت اولیه است، افراد بین ۱۸ سال تمام تا ۶۵ سال و بالای ۵۰ کیلوگرم، به‌شرطی‌که اخیراً عمل جراحی انجام نداده باشند، به دندانپزشکی نرفته باشند، پیرسینگ و تتو انجام نداده باشند و... می‌توانند خون اهدا کنند. به هر حال بررسی‌های ما نشان می‌دهد کسانی که حجامت یا تتو کرده باشند، احتمال آلودگی خون‌شان بالاست، بنابراین افراد برای شش‌ماه تا یک‌سال معاف می‌شوند. سلامت گیرنده و اهداکننده هر دو اهمیت دارد و اصل هم بر صداقت است. ممکن است برخی افراد درنهایت حتی پس از پذیرش اولیه، در صندوق خوداظهاری درخواست کنند از خون‌شان استفاده نشود و همین اتفاق هم می‌افتد.»

۳ استان با کمترین میزان اهدا

استان‌هایی با بیشترین و کمترین اهدا همواره در حال تغییرند، میرزایی می‌گوید که در حال حاضر استان‌های مازندران، گیلان و سیستان و بلوچستان به‌دلیل دارا بودن تعداد زیادی از بیماران تالاسمی از نظر ذخایر خونی در شرایط مناسبی قرار ندارند و از طریق شبکه خون‌رسانی در حال تامین خون برای این استان‌ها هستند.

روز گذشته مدیرکل انتقال خون مازندران اعلام کرد که ذخیره خون این استان کمتر از دو روز است، درحالی‌که میانگین ذخایر خونی کشور، به‌اندازه ۸ تا ۱۰ روز است. به گفته این مسئول، در سال گذشته این استان ۱۲۶ هزار مراجعه‌کننده برای اهدای خون داشت، اما امسال این تعداد به ۱۲۵ هزار نفر رسیده است. چهارم دی‌ماه امسال، مدیرکل انتقال خون قم هم اعلام کرد که اهدای خون در این استان ۲۳ درصد کاهش داشته است.

در تهران مصرف خون بالاست؛ بیشتر از میزان اهدا. به گفته میرزایی، ۲۵ درصد از خون دریافتی کشور، در تهران مصرف می‌شود، چراکه تعداد زیادی از جراحی‌ها در تهران صورت می‌گیرد: «در شبکه ملی‌خون‌رسانی باید این مسئله را مدیریت کرد، هرچند در برخی استان‌ها مثل لرستان و کهگیلویه و بویراحمد میزان ذخایر خونی بالاست و به بالای ۱۰ روز می‌رسد. وضعیت این استان‌ها، ثابت نیست.»

شرایط جوی، آلودگی هوا، مصرف خون و مسافرپذیر بودن آن استان هم در میزان ذخایر خونی تاثیر‌گذار است: «مثلاً استان‌های گیلان و مازندران به‌دلیل مراجعه بالای مسافران، با محدودیت ذخایر خونی مواجه‌اند بنابراین باید از ظرفیت همین مسافران برای اهدای خون استفاده کرد. مثلاً در مشهد، پایگاه‌های اهدای خون در حرم مستقر شده‌اند که آمار خوبی هم دارند.»

بار‌ها بر مدیریت مصرف خون در مراکز درمانی و بیمارستان‌ها تاکید شده و به‌طور مداوم گفته می‌شود که برای هر جراحی بیش از آنچه نیاز است، خون درخواست می‌شود. براساس آماری که سال ۱۴۰۱ در سالنامه آماری اطلاعات بیمارستانی منتشر شد، نشان داد که در این سال، ۵ میلیون و ۸۱۴ هزار و ۱۲ مورد بیمار فرستاده شده به اتاق عمل ثبت شده است؛ این آمار از دانشگاه‌های علوم پزشکی، بیمه تامین اجتماعی، بیمه نیرو‌های مسلح، خیریه‌ها و بخش خصوصی جمع‌آوری شده است.

حالا میرزایی می‌گوید که برای مدیریت مصرف خون در این مراکز، دوره‌های آموزشی مختلفی برگزار شده، سامانه‌ای هم طراحی شده و وضعیت کنونی بهتر از گذشته است. باید با کمک پرسنل بیمارستان‌ها به نتیجه رسید.

نیاز بیماران خاص به خون

دبیر انجمن تالاسمی ایران قبلاً گفته بود که این بیماران سالانه به ۵۰۰ هزار واحد خون نیاز دارند. بیماران هموفیلی هم کنار مبتلایان به تالاسمی قرار دارند. در این میان احمد قویدل، به‌عنوان مشاور هیئت‌مدیره کانون هموفیلی ایران با اعلام نیاز بیماران به خون، می‌گوید که کاهش اهدای خون مدت‌هاست که تبدیل به مسئله جدی برای سازمان انتقال خون شده و آنها را با چالش مواجه کرده؛ از سوی دیگر نکته مهم بی‌توجهی جوانان به مسئله اهدای خون است و باید مسئولیت اجتماعی در آنها تقویت شود: «بیماران هموفیلی به خون و فرآورده‌های خونی نیاز دارند و اگر اهدای خون صورت نگیرد، این بیماران جان‌شان را از دست می‌دهند.

بیشتر بخوانید:فراخوان تهرانی‌ها برای اهدای خون در ماه رمضان

در حال حاضر میزان ذخایر خونی کشور به‌شدت پایین رفته و این نگران‌کننده است.» به گفته او، سختگیری‌هایی که در ارتباط با اهدای خون انجام می‌شود، بین‌المللی است، برخی ویروس‌ها دوره پنهان دارند مانند ایدز که زمان می‌برد تا در آزمایش‌ها خودشان را نشان دهند. کسانی که از اهدای خون منع می‌شوند، می‌توانند پلاسما اهدا کنند.

افول سرمایه‌های اجتماعی

شرایط و فشار‌های اقتصادی و اجتماعی و تاثیر آن بر مشارکت‌های مدنی و انسانی، اما شاید حالا نسبت به گذشته، نقش مهم‌تری روی ذخایر خونی داشته باشد. هرچند مسئولان سازمان انتقال خون تاکید می‌کنند که نیاز بیمارستان‌ها به‌طور کامل تامین می‌شود و مشکلی برای بیماران ایجاد نشده، اما شیرین احمدنیا که جامعه‌شناس است، به «هم‌میهن» می‌گوید که در شرایط و فشار‌های اقتصادی و تجربه انواع محرومیت‌ها، جای تعجب ندارد که افراد هرچه بیشتر از ارزش‌های جمع‌گرایانه فاصله بگیرند و ملاحظات رفاه و منافع فردی را در اولویت قرار دهند.

خیلی از افراد نگران بیماری‌های فعلی یا آتی‌شان هستند. می‌اندیشند که اگر خودشان دچار مصیبتی شوند، پناهگاهی ندارند و فریادرسی نخواهند یافت. درنتیجه تصور می‌کنند سرمایه تحلیل‌رونده‌ی سلامت‌شان را هم باید محفوظ بدارند تا همان‌قدر ناچیز را که امروز دارند را هم از کف ندهند.

به گفته او، در چنین شرایطی است که ضرب‌المثل‌هایی مثل اینکه «هر کس باید گلیم خود را از آب بیرون بکشد»، معنادار می‌شود. وقتی روند کمبود یا گرانی دارو و مواد غذایی که تضمین‌کننده سلامت مردم تلقی می‌شود، شدت پیدا می‌کند، افراد خود را مستعد ضعف و بیماری می‌بینند و ممکن است با تصور این‌که اهدای خون هم ممکن است سلامت متزلزل‌شان را تهدید کند، از مخاطره‌ی فرضی آتی در پی اهدای خون اجتناب می‌کنند. بسیاری از افراد نمی‌دانند که مزایای اهدای خون برای سلامت‌شان بیش‌از مخاطرات احتمالی آن است.

اطلاعات و باور‌های نادرست درباره اهدای خون نکته دیگری است که از سوی این جامعه‌شناس مورد اشاره قرار می‌گیرد: «این موضوع اغلب اوقات مزید بر علت می‌شود. برخی از افراد تصور می‌کنند، همواره دیگرانی هستند که خون‌شان را اهدا می‌کنند، بنابراین ضرورتی برای مشارکت خودشان وجود ندارد.»

مسئله افول سرمایه‌های اجتماعی در جامعه، اما نقش پررنگی در این ماجرا دارد. احمدنیا می‌گوید: «باتوجه به نتایج گزارش‌های تحقیقات ملی در ارتباط با بالا رفتن سرعت افول سرمایه‌اجتماعی در جامعه ایران، می‌دانیم که بی‌اعتمادی به نهاد‌های دولتی در دهه‌های اخیر رو به افزایش بوده‌است. زمانی این تصور ایجاد می‌شود که نهاد‌های دولتی دغدغه‌ی مردم نداشته باشند و فساد در سطوح مختلفی از پایین تا بالا گسترده شده باشد، مردم ممکن است اطمینانی نداشته باشند آنچه اهدا می‌کنند در مسیری که مایل‌اند صرف می‌شود، همانطور که در حوادث و بلایا هم طی سال‌های اخیر شاهد این بوده‌ایم که اقبال مردم برای اهدای کمک در پاسخ به فراخوان‌های منتشره از سوی شخصیت‌های معتمد مردم یا نهاد‌های غیردولتی بسیار گسترده‌تر از نهاد‌های دیگر بوده است.»

آمار پایین اهدای خون از سوی جوانان هم مسئله دیگر این جامعه‌شناس است: «مشارکت نداشتن جوانان برای اهدای خون، قابل‌توجه است و به‌نظر می‌رسد تغییرات سبک زندگی و گزینه‌های مخاطره‌آمیز شیوه گذران اوقات فراغت یا درگیری فزاینده به مصرف موادمخدر جدید، ریسک ابتلای برخی بیماری‌ها را بالا برده و ممکن است موجب شده باشد که عملاً شرایط اهدای خون را نداشته باشند یا از آن منع شده باشند.»