زنگ خطر تخریب بافت تاریخی شیراز به صدا در آمد

اقتصاد۲۴- از پویش نجات بافت تاریخی شیراز تا کارزار درخواست جلوگیری از تخریب و تعرض به میراث فرهنگی ایران؛ تنها سه سال طول کشید تا هشدار درباره از بین رفتن بافت تاریخی شهر شیراز به همه ایران برسد. حالا بعد از سال‌ها جنگیدن بر سر حفظ بافت تاریخی شیراز که در طرحی به‌نام بین‌الحرمین قرار بود ۷۵ هکتار از آن از بین برود، نوبت به نگرانی درباره کاهش حریم بافت‌های تاریخی شهر‌های دیگر رسیده است.

طرح بین‌الحرمین برای تخریب بافت تاریخی بین حرم شاهچراغ و آستانه در سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ و توسط شهرداری شیراز برنامه‌ریزی شده بود و از سال ۱۳۸۹ به اجرا درآمد. در یک بازه زمانی ۱۰ ساله نزدیک به ۱۰ هکتار از این بافت تخریب شد، اما مخالفت‌های گسترده کنشگران میراث فرهنگی و اساتید معماری با این طرح، آن را متوقف کرد. درنهایت در تیرماه ۱۴۰۲ جلسه ثبت تشکیل و بافت تاریخی شیراز حائز ثبت شناخته شد و جان این بخش از باقی‌مانده میراث فرهنگی ایران نجات پیدا کرد، اما ماجرا برای سایر بافت‌های تاریخی در شهر‌های دیگر ادامه دارد

آخرین ماجرا هم به کاهش بافت‌های تاریخی شهر‌های گرگان، تهران، سبزوار و شیراز برمی‌گردد که اسم رمز تخریب آنها «بازنگری و اصلاح» است. کاهش حریم آثار و بافت‌های تاریخی ایران، از سال ۱۴۰۰ و در دوره حضور عزت‌الله ضرغامی بر مسند ریاست وزارت میراث فرهنگی، به دغدغه‌ای جدی‌تر برای فعالان میراث فرهنگی تبدیل شد و تا امروز هم ادامه دارد.

دیدگاهی که به‌نظر می‌رسد صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی فعلی هم آن را در پیش گرفته است؛ نمونه آن در مجلس در زمان گرفتن رأی اعتماد از نمایندگان بود که درباره «بازنگری حریم آثار تاریخی» گفته بود: «بسیاری از نمایندگان مجلس از حریم آثار تاریخی ناراضی‌اند و باید حریم این آثار مورد بازنگری قرار بگیرد.»

نشست ویژه تهدیدات بافت‌های تاریخی ایران، هفته گذشته از سوی کافه رویداد کارزار و با حضور جمعی از کنشگران و کارشناسان این حوزه مثل محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت تاریخی شیراز و پژوهشگر دکتری مرمت و احیای بنا‌ها و بافت‌های تاریخی، غلامحسین معماریان، استاد معماری دانشگاه علم و صنعت و صادق رشیدی‌فرد، فیلمساز و معمار برگزار شد؛ نشستی که در آن روند کنشگری‌ها و فعالیت‌ها برای نجات بافت تاریخی شیراز بازخوانی شد و درباره نگرانی درباره ادامه این روند در سایر بافت‌های تاریخی صحبت شد.

محمدمهدی کلانتری که سال‌هاست برای جلوگیری از تخریب بافت تاریخی شیراز فعالیت می‌کند، در ابتدای این نشست درباره موافقت‌ها و مخالفت‌ها، همچنین تخریب‌های شبانه و بدون مجوز این بافت گفت و توضیح داد که چطور تخریب این بافت با قدرت ادامه داشت: «در آن دوره تخریب‌ها بسیار وحشتناک بود، بدون اینکه کسی از دستور یگان حفاظت میراث و مصوبه شورای‌عالی و نامه‌های سازمان میراث فرهنگی تمکین کند؛ درواقع استان سرخود داشت عمل می‌کرد.

در سال ۹۶ معاون وقت میراث فرهنگی استان گفته بود طرح چیز دیگری بود، اما آنچه تخریب می‌شود؛ به‌شکل دیگری دارد پیش می‌رود و قرار نبود همه ۵۷ هکتار تخریب شود. بخش‌هایی هم مسکونی در نظر گرفته شده بود، اما تخریب‌کنندگان به‌صورت کف‌تراشی از سمت شرق شاهچراغ از سمت مسجد نصیرالملک شروع به تخریب کرده بودند و فرقی برایشان نداشت که این بنا ثبت ملی است، ساکن دارد یا ندارد؟ مردمی آنجا حضور داشتند که در خانه‌ها زندگی می‌کردند و برق‌شان قطع شده بود و به اجبار این بافت را ترک کردند.»

بیشتر بخوانید:عکس/ سنگ نبشته بی نظیر داریوش یکم در تخت رستم بازمانده از حدود ۲۳۰۰ سال پیش

کلانتری از سابقه ۳۰ ساله طرح بین‌الحرمین گفت که در اواسط دهه ۷۰ شمسی شروع شده بود و تا پیش از سال ۱۴۰۰ مخالفت‌هایی از سوی استادانی مانند غلامحسین معماریان و سایر کنشگر‌ها مطرح شده بود، اما از سال ۱۴۰۰ به بعد با کارزار‌ها و فعالیت‌های رسانه‌ای و البته در سایه تهدید‌های پیاپی ادامه پیدا کرد: «اگر این گذشته را ندانیم، فکر می‌کنیم تخریب بافت تاریخی شیراز از سه سال پیش شروع شده است، اما این تخریب‌ها سابقه‌ای ۳۰ ساله دارد و عکس‌های هوایی آن موجود است. من همراه آقای معماریان بار‌ها در رسانه‌های مختلف سیر این تخریب را نشان دادیم. تخریب شیراز از سال ۷۴ آغاز شده و تقریباً ۳۰ ساله است. مدیرکل دفتر فنی استانداری فارس در همان سال ۹۶ اعلام می‌کند که این طرح، طرح مصوب نیست که اجرا می‌شود که موضع‌گیری متفاوتی در سال‌های بعد داشتند.»

تخریب پلاک‌های ثبت ملی فقط در سال ۹۶ اتفاق نیفتاد، بلکه از سال ۸۹ تخریب آغاز شد و ۱۰ پلاک ثبت ملی فقط در این بازه زمانی تخریب شد و درمجموع نزدیک به ۱۰ هکتار از این بافت در اطراف شاهچراغ تخریب شد: «حجم تخریب‌ها به‌حدی زیادی بود که مخالفت‌ها با آن افزایش یافت و مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۶ تولیت وقت شاهچراغ را برکنار کرد.

بعد از آن تخریب‌ها به مدت چهار سال مسکوت باقی‌ماند و تا سال ۱۴۰۰ تخریبی اتفاق نیفتاد. اما با روی کار آمدن دولت سیزدهم، تغییر رویکردی رخ داد و طرح ۵۷ هکتاری که به‌دلیل تخریب آثار ملی و مخالفت‌ها متوقف شد و حتی شورای‌عالی امنیت ملی ورود کرد و رأی به بازسازی دو خانه تاریخی داده بود، در این دولت با رویکرد تازه‌ای روبه‌رو شد. همان زمان گفتم دومینوی تخریب بافت‌های تاریخی آغاز شد؛ شیراز سنگر اول است و اگر سقوط کند، باقی بافت‌ها هم سقوط می‌کند. چون آن رویکرد فقط از شیراز نمی‌گفت و همه حرایم و شهر‌ها از آن تاثیر می‌گیرند.»

کلانتری از دیدگاه وزیر میراث فرهنگی وقت، یعنی عزت‌الله ضرغامی گفت که با کاهش حریم بافت‌های تاریخی در کشور به‌خصوص شیراز موافق بود: «گفته‌های آقای ضرغامی در سال ۱۴۰۰ و در جلسه‌ای که با حضور اعضای هیئت‌دولت برگزار شده بود، یک دستور حمله به محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی بود. هیچ رسانه‌ای به این گفته‌ها نپرداخته بود، اما انتشار فیلم این نشست باعث شد عمق فاجعه برای حمله به حرایم مشخص و روشن شود در سال ۱۴۰۰ چه تصمیمی گرفتند. تبعات این تصمیم حالا روشن شده و هرروز یک خبر ناگوار در این مورد شنیده می‌شود.

راهی که آقای ضرغامی در آن گفته بود که باید بین حرم شاهچراغ و حضرت علاءالدین باز شود، ۳۶۰ هکتار بافت تاریخی و در مرکز شیراز بود و همه این بافت حداقل صفوی و زندیه است. او گفته بود این راه باید برای گردشگری زیارتی باز شود، اما در نهان تخریب تاریخ است. استفاده از عناوینی مانند گردشگری، یعنی تخریب کنیم برای گردشگری. این گفته‌ها به قانون و مصوبه تبدیل شد.»

این پژوهشگر مرمت و احیای بنا‌ها و بافت‌های تاریخی توضیح داد که چطور رویکرد منفعلانه میراث فرهنگی به این روند دامن می‌زند: «زمانی بود که نهاد‌های تخریب‌گر و توسعه‌گر تخریب می‌کردند، اما سنگری به نام میراث فرهنگی وجود داشت که با آن مخالفت می‌کرد، اما از سال ۱۴۰۰، این سنگر فتح شد و خود این نهاد به این توسعه‌ها اجازه می‌دهد. پویش نجات بافت تاریخی شیراز از این زمان شروع شد.

قبل از آن حدود ۱۰ سال آقای معماریان در این زمینه کنشگری می‌کردند، اما حداقل ۱۰ هکتار بافت تاریخی در همین مدت تخریب شده بود؛ یعنی ۳/۵ هکتار در غرب و ۳/۵ هکتار در شرق آن و ۳/۵ هکتار هم اطراف مدرسه صفوی‌خان با ساخت یک مجتمع تجاری تخریب شد. ما حتی اگر مخالفت و گفت‌وگویی داشتیم با رسانه‌های رسمی و هم‌سو با دولت صحبت کردیم که انگ سیاسی نزدند.»

روند رسانه‌ای نجات بافت تاریخی شیراز از ۲۵ آذرماه ۱۴۰۰ با تولید هشتگ «نجات بافت تاریخی شیراز آغاز شد». قبل از آن دو کارزار نوشته شده بود و در ادامه کارزار تازه‌ای هم به این مسیر پیوست: «بعد از گزارش ما درباره خط پیشنهادی تخریب بافت تاریخی شیراز، میراث فرهنگی آن را شایعه و نادرست خواند. ما قبل از این موضوع بار‌ها تهدید شده بودیم که نباید وارد شیراز شویم و درنهایت وارد این بافت شدیم و متوجه شدیم ۶۰ پلاک اخطاریه غیررسمی تخریب دریافت کرده بودند.»

مخالفت‌های گسترده با این طرح باعث توقف آن شد و درنهایت در تیرماه ۱۴۰۲ جلسه ثبت تشکیل شد و بافت تاریخی شیراز حائز ثبت شناخته می‌شود و ۵۰ روز بعد از آن ضرغامی نامه ثبت آن را اعلام رسمی کرد. اشاره کلانتری به گفته‌های ضرغامی، وزیر وقت میراث فرهنگی دولت سیزدهم بود که در جلسه شورای اداری استان فارس مطرح شده و همه اعضای هیئت‌دولت در سال ۱۴۰۰ در آن حضور داشتند: «باید برای مسئله حریم‌ها (میراث فرهنگی) تصمیمی انقلابی بگیریم؛ همه‌جای این استان (فارس) مشکل دارند و جناب رئیس‌جمهور هم تاکید کردند، ما قانون‌هایی به‌درستی داریم که منطقه وسیعی را حریم قرار می‌دهیم و اجازه ساخت‌وساز نمی‌دهیم.

امروز پاسارگادی‌ها بیچاره کردند ما را. خود شهر پاسارگاد به‌دلیل مقبره کوروش و قانونی که ما داریم، نمی‌توانند ساختمان خود را دو طبقه کنند و کشاورزی درستی داشته باشند. من باید این مشکل را حل کنم. باید قوانین حریم‌ها و یک مقدار انقباض آن را بردارم و انبساطی کنم. از آقای دکتر رئیسی خواهش می‌کنم هم در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و هم در دولت فرصت دهند با اولویت این موضوع را مطرح کنیم؛ این تصمیم ویژه است و حرکت روی لبه تیغ است. یک پروژه مهم شیراز بازسازی کردن بین حرم شاهچراغ و حضرت علاءالدین است.

در این فاصله بافت فرسوده است و برای کشور بی‌آبرویی است. خانه‌ها همه از بین رفته است. این کار برای گردشگری زیارتی برای شیراز مهم است که راه‌شان باز شود. تازه فهمیدیم چه بدبختی‌ای در این زمینه وجود دارد. این مردم در جا‌هایی زندگی می‌کنند که واقعاً قابل زندگی کردن نیست؛ همه خانه‌ها مخروبه است، من این مشکل را حل می‌کنم و قانون را کمی انبساطی‌تر می‌بینیم و کار مردم را راه می‌اندازیم. برای همه این موارد آیین‌نامه جدید می‌نویسیم و از استان هم کمک می‌خواهیم. حل مسئله حریم‌ها در کشور جرأت و جسارت می‌خواهد و اگر آن را حل کنیم بخش زیادی از مشکلات اقتصادی، گردشگری و بن‌بست‌هایی که ایجاد شده، برطرف می‌شود.»

به گفته او، در برنامه هفتم توسعه، برنامه کاهش حرایم بافت‌های تاریخی گنجانده شد و به مجلس رفت تا تصویب شود. در مجلس گفته شد که کاهش حرایم توسط وزارت راه و شهرسازی انجام شود؛ اما میراث فرهنگی اعلام کرد که خود این وزارتخانه این اقدام را برعهده می‌گیرد: «حالا با این سیاست، همه حرایم در شورای‌عالی حرایم کاهش پیدا می‌کند.

در سال گذشته نامه‌ای به استان‌ها در این باره ارسال و اعلام شد که مشکلات‌شان را در داخل محدوده‌های بافت‌های تاریخی اعلام کنند تا در شورای‌عالی حرایم برطرف شود برای پروژه مسکن‌سازی. درنتیجه سیاست انقباضی ادامه پیدا کرد؛ نمونه آن کاهش بافت تاریخی سبزوار بود که دو هفته پیش توسط میراث فرهنگی اعلام شد. حالا در این دومینو در اصفهان، قم، گرگان، همدان و بسیاری از شهر‌ها این روند انجام می‌شود.»

از تخریب بافت‌های تاریخی ایران جلوگیری کنید

آذرماه امسال کارزاری به‌نام «درخواست جلوگیری از تخریب و تعرض به میراث فرهنگی ایران» خطاب به رئیس‌جمهور ایجاد شد و در آن درخواست شده بود جلوی تعرض آشکار به بافت‌های تاریخی کلان‌شهر‌هایی مانند شیراز، تهران، اصفهان، گرگان، اردبیل، تبریز، کاشان، باغ ۳۳ هکتاری رامسر مازندران، بافت‌های تاریخی گیلان و بسیاری دیگر از شهر‌ها و ممنوعیت دستور وزیر میراث فرهنگی برای کوچک کردن حریم بافت تاریخی سبزوار و احتمالاً گرگان و نیز دستور عجیب استاندار اصفهان در واگذاری ابنیه تاریخی اصفهان مطرح شده بود.

نویسندگان این کارزار با هرگونه دخل و تصرف در حریم و عرصه بافت‌های تاریخی، آثار طبیعی ایران و هرگونه اقدام حقیقی یا حقوقی برای تخریب میراث فرهنگی کشورمان مخالفت کردند و از مسعود پزشکیان درخواست کردند در راستای اصل ۱۲۷ و اصل ۱۳۶ قانون اساسی ایران که اختیار جابه‌جایی مدیران اجرایی کشور را در اختیار او قرار داده، «نسبت به وضعیت خطیر و نگران‌کننده میراث فرهنگی و طبیعی ایران و ممانعت از تخریب آنها، دستور لازم را صادر کند.»

مدتی پیش، محمد سپنجی، کارشناس مطلعِ حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی، گزارشی به ایسنا از وضعیت حریم آثار تاریخی در ایران داده بود که طبق آن تا پایان سال ۱۳۹۸ حدود ۳۲ هزار و ۹۳۴ اثر در ایران ثبت ملی شده است که از این تعداد ۱۳ هزار و ۷۷۵ اثر، بنای تاریخی بوده و ۱۹ هزار و ۱۵۶ اثر هم محوطه باستان‌شناسی است.

براساس داده‌های موجود تا سال ۱۳۹۸ از مجموع ۱۳ هزار و ۷۷۸ بنای ثبت‌شده تنها ۲۲۶۸ بنا تعیین حریم شده‌اند و ۱۱ هزار و ۴۹۲ بنا هنوز تعیین حریم نشده‌اند، یعنی تنها ۵۹/۱۶ درصد بنا‌های ثبت‌شده، حریم مصوب دارند و بیش از ۴۱/۸۳ درصد بنا‌های ثبت‌شده هنوز تعیین حریم نشده‌اند. به گفته او، از مجموع ۱۹ هزار و ۱۵۶ محوطه باستان‌شناسی ثبت ملی شده در کشور نیز تنها ۴۸۷ محوطه تعیین حریم شده‌اند که ۲/۵۴ درصد کل محوطه‌های باستان‌شناسی ثبت‌شده است و ۴۶/۹۷ درصد آنها، یعنی ۱۸ هزار و ۶۶۹ محوطه باستان‌شناسی هنوز تعیین حریم نشده‌اند.

براساس این داده‌ها، در ۵۰ سال فقط حدود ۲/۵ درصد تپه‌ها و محوطه‌های باستان‌شناسی تعیین حریم شده‌اند، یعنی هر ۲۰ سال، یک درصد تعیین حریم شده است و اگر همین روال و سرعت ادامه یابد برای تعیین حریم ۵/۹۷ درصد باقی‌مانده محوطه‌ها به حدود ۱۹۵۰ سال زمان نیاز است.

بافت‌های تاریخی از هویت خالی می‌شوند

در بخش دیگری از این نشست درباره شیوه جدید تخریب‌ها در بافت‌های تاریخی گفته شد که در آن بافت‌های تاریخی از هویت خالی می‌شوند. غلامحسین معماریان، استاد معماری دانشگاه علم و صنعت که در سال‌های گذشته یکی از کنشگران حفظ بافت تاریخی شهر شیراز بود، توضیح داد: «ما باید به این باور رسیده باشیم که تاریخ بخشی از وجود ماست، اما هنوز به آن نرسیده‌ایم.

در کشور‌های دیگر این اتفاق افتاده و اگر یک ستون تاریخی در کشوری دیگر تخریب شود، به آن واکنش نشان داده می‌شود. باید باور داشته باشیم به اینکه داشته‌های تاریخی ما ارزشمند است و برای حفظ آن مبارزه کنیم. من از سال ۱۳۹۰ نامه‌های متعددی به مقامات رسمی و حتی مراجع ارسال کردم و همه اعلام کردند حفظ میراث فرهنگی اهمیت دارد. اگر اطلاع‌رسانی در رسانه‌ها نبود ما موفق به این کار نمی‌شدیم. تصور نکنید ماجرای شیراز تمام شده است، یک لحظه غفلت شود، این تخریب آغاز می‌شود.»

بیشتر بخوانید:عکس/ محله جلفا اصفهان در دوران قاجاریه حدود ۱۳۰ سال پیش

در بخش دیگری از این نشست موضوع زیست اجتماعی در بافت‌های تاریخی صحبت شد؛ اینکه در کنار حفظ حریم تاریخی در این بافت‌ها، امکان حفظ زیست اجتماعی در این نقاط وجود دارد یا خیر؟ آیا طرح‌های جامع شهری کمکی به این روند می‌کند؟

معماریان درباره این موضوع توضیح داد: «میراث فرهنگی هیچ برنامه‌ای برای آینده این بافت‌ها ندارد. نمی‌دانند در این بافت‌ها چه میراثی دارند که براساس‌آن برنامه‌ریزی کنند. شما می‌توانید طرح جامع و طرح تفصیلی در بافت‌های تاریخی داشته باشید، اما ساخت‌وساز هم درآن انجام شود؛ مانند شهر شیراز که ۳۶۰ هکتار بافت تاریخی داشت، اما اعلام شد که در یک محدوده ۵۷ هکتاری، طرح دیگری قرار است اجرا شود.

این طرح‌ها وجود دارد، اما سیاست‌مداران در حوزه محلی نفوذ می‌کنند و آن را تغییر می‌دهند. نمونه آن مدرسه خان است که حریم مصوب دارد، اما یک پاساژ تجاری در آن ساخته شده است یا شاهچراغ و مسجد جامع عتیق که حریم ثبتی داشتند، اما در آن ساخت‌وساز شد. می‌توان به این طرح‌ها برای جلوگیری از تخریب‌ها استناد کرد، اما کسی به آن گوش نمی‌دهد.

در ادامه صادق رشیدی‌فرد، فیلمساز و معمار هم از چندبُعدی بودن مرمت، حفظ و احیای بافت تاریخی گفت. به اعتقاد او مرمت و احیای این بافت‌ها از گذر اقتصاد رد می‌شود: «زندگی در این بافت توجیه اقتصادی ندارد، آنجا به‌راحتی امکان تردد ندارد و تبدیل کردن بنای تاریخی به یک آتلیه هنری و شرکت امکان ندارد، این زنجیر‌هایی است که قوانین مصوب به بافت‌های تاریخی زده است.

ما یک سری عملکرد را از این بافت‌ها می‌گیریم. مقدار وامی که گاهی بانک‌ها به یک خانه تاریخی می‌دهند، باتوجه به اینکه در طرح‌های جامع شهری عقب‌نشینی دارند چندان مناسب نیست، به همین دلیل سرمایه‌گذاری کردن در این خانه‌ها هم سود اقتصادی ندارد. اگر می‌خواهیم سراغ احیای این بافت‌های تاریخی برویم، باید حتماً از گذرگاه اقتصاد عبور کنیم. مگر یک بافت تاریخی چقدر گنجایش ساخت کافه و موارد مشابه دارد؟ شاید بیش از ۹۵ درصد از بافت‌های تاریخی ما باید عملکرد مسکونی داشته باشد. برخی از این حلقه‌های مفقوده باید دیده شود. آسیبی که این محله‌ها دیده‌اند، آسیب عملکردی است.»