تئوری تعیین نرخ ارز به شیوه بانک مرکزی ایران/ معیار‌های تعیین نرخ ارز در کشور‌های مختلف چیست؟

اقتصاد۲۴- ابتدای دی ماه سال جاری بود که وزیر اقتصاد دولت چهاردهم، در نشست ارزی کمیسیون اقتصادی مجلس، گفت: «از ابتدای ۱۴۰۱ تا پایان آذر ۱۴۰۳، بر اساس گزارش بانک مرکزی شاخص قیمت‌ها، ۲.۸ برابر شده بود که اگر تورم آمریکا را از آن کم کنیم شاخص قیمت‌ها حدود ۲.۷ برابر شده‌ است.  قیمت دلار که در سال ۱۴۰۱ حدود ۲۷ هزار تومان بود باید الان به حدود ۷۳ هزار تومان می‌رسید.».

البته امروز که حدود دو هفته از اظهارات همتی گذشته، دلار کانال ۸۰ هزار تومان را رد کرده است. اما به طور کلی، این نرخ چقدر با واقعیت اقتصاد ایران همخوانی دارد؟ 

آیا در محاسبه این نرخ، ملاحظات تئوری اقتصاد در نظر گرفته شده است؟ شیوه تعیین نرخ ارز در بازار‌های جهانی به چه صورت است؟

مبنای تئوری حرف همتی: برابری قدرت خرید

به گزارش اقتصاد ۲۴، تئوری برابری قدرت خرید (PPP) یکی از مفاهیم پایه در اقتصاد بین‌الملل است که تلاش می‌کند نرخ ارز واقعی میان دو کشور را با توجه به تفاوت‌های نرخ تورم در هر کشور تعیین کند. بر اساس این تئوری، تغییرات نرخ ارز اسمی (نرخ تبدیل ارز) باید معادل با اختلاف تورم بین دو کشور باشد. به عبارت ساده، اگر تورم در یک کشور بیشتر از کشور دیگر باشد، ارزش پول ملی آن کشور کاهش می‌یابد و در نتیجه نرخ ارز اسمی باید افزایش یابد. همتی وزیر اقتصاد بر اساس این تئوری، با توجه به تفاوت‌های تورم داخلی و خارجی، نتیجه‌گیری کرده بود که قیمت دلار باید تا پایان سال ۱۴۰۳ به حدود ۷۳ هزار تومان برسد. 

این نتیجه‌گیری مبتنی بر نرخ تورم ایران و آمریکا از ابتدای سال ۱۴۰۱ تا پایان آبان ۱۴۰۳ بود. در نظر گرفتن این نرخ تورم‌ها (۱۸۰ درصد برای ایران و ۱۰ درصد برای آمریکا) به این نتیجه می‌انجامد که نرخ ارز باید ۱۷۰ درصد افزایش یابد. تئوری برابری قدرت خرید به این فرض می‌پردازد که اگر انتظارات در یک اقتصاد صفر باشد (یعنی هیچ گونه انتظار تورمی در آینده وجود نداشته باشد) و تجارت کاملاً آزاد بین کشور‌ها صورت بگیرد، تغییرات نرخ ارز قابل اتکا و بر اساس این فرمول محاسبه‌پذیر خواهد بود.

اما اگرچه محاسبه همتی از نظر تئوری صحیح به نظر می‌رسد، اما در عمل، عوامل متعددی بر نرخ ارز تاثیر می‌گذارند که ممکن است این محاسبه را دچار اشکال کند. اولین نکته که باید مورد توجه قرار گیرد، شرایط اقتصادی خاص ایران است که بسیاری از آنها در تئوری برابری قدرت خرید لحاظ نشده‌اند.

انتظارات تورمی

به گزارش اقتصاد ۲۴، اولین و مهم‌ترین مسأله‌ای که باید در نظر گرفت، انتظارات تورمی است. در کشور‌هایی که تورم بالا و نوسانات شدید اقتصادی دارند، مردم معمولاً انتظار دارند که تورم در آینده نیز ادامه یابد.

بیشتر بخوانید: دولت پزشکیان بازار ارز را رها کرده است؟/ دولت هنوز دلار بازار آزاد را به رسمیت نشناخته است

این انتظارات به شدت بر بازار ارز تأثیر می‌گذارد و می‌تواند باعث نوسانات شدید در نرخ ارز شود. در ایران، مردم به‌دلیل سابقه تورم بالا و بحران‌های ارزی مداوم، به‌طور دائم در انتظار تغییرات ناگهانی در نرخ ارز هستند. بنابراین، نمی‌توان تنها بر اساس تفاوت تورم‌ها پیش‌بینی دقیقی از نرخ ارز ارائه داد، زیرا انتظارات تورمی باعث تغییراتی می‌شود که مدل‌های اقتصادی نمی‌توانند آن را به‌طور کامل پیش‌بینی کنند.

محدودیت‌های تجارت آزاد

عامل دوم که باید به آن توجه کرد، محدودیت‌های تجاری است. ایران با تحریم‌های اقتصادی روبروست که باعث کاهش دسترسی به ارز‌های خارجی و افزایش تقاضا برای دلار در بازار داخلی می‌شود.

به گزارش اقتصاد ۲۴، در شرایط عادی، این موضوع می‌تواند در تطابق نرخ ارز با تورم خارجی تأثیر زیادی داشته باشد. اما در ایران، به دلیل تحریم‌ها، عرضه ارز محدود شده و در نتیجه قیمت دلار به‌طور غیرمنتظره‌ای افزایش می‌یابد. این عامل، برخلاف آنچه که تئوری برابری قدرت خرید پیش‌بینی می‌کند، باعث می‌شود که نرخ ارز در بازار آزاد به مقدار بیشتری از آنچه که در محاسبات اقتصادی آمده است، برسد.

تقاضا و عرضه ارز

در بازار‌های آزاد، قیمت ارز توسط عرضه و تقاضا تعیین می‌شود، که می‌تواند با مواردی نظیر تقاضای زیاد برای دلار در شرایط بحران اقتصادی و کاهش عرضه ارز توسط بانک مرکزی تغییر کند.

در ایران، عرضه ارز به طور مداوم توسط دولت کنترل می‌شود، که این امر ممکن است تأثیر زیادی بر نرخ ارز و عدم تطابق آن با محاسبات تئوریکی داشته باشد.

نوسانات نرخ ارز و تاثیرات آن بر اقتصاد ایران

در حالی که تئوری برابری قدرت خرید پیش‌بینی کرده بود که نرخ دلار باید به ۷۳ هزار تومان برسد، در عمل، نرخ ارز در بازار آزاد ایران تا نیمه دوم دی ماه از مرز ۸۰ هزار تومان نیز گذشته است. این نوسانات می‌تواند ناشی از عواملی غیر از تفاوت نرخ تورم باشد.

بحران‌های اقتصادی داخلی

نوسانات اقتصادی داخلی ایران، از جمله تحریم‌ها، سیاست‌های اقتصادی نادرست و مشکلات سیاسی داخلی، از جمله عواملی هستند که بر نرخ ارز تأثیر گذاشته‌اند. این بحران‌ها باعث تقاضای شدید برای دلار و سایر ارز‌های خارجی می‌شود، که در نتیجه، نرخ ارز در بازار داخلی افزایش می‌یابد.

سیاست‌های ارزی دولت

سیاست‌های ارزی دولت نیز یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار در نرخ ارز است. از آنجایی که در ایران بازار ارز به‌طور مستقیم تحت نظارت دولت و بانک مرکزی است، هر گونه تغییر در سیاست‌های ارزی، نظیر تخصیص ارز دولتی یا محدودیت‌های جدید، می‌تواند به‌طور چشمگیری بر نرخ ارز تأثیر بگذارد. این سیاست‌ها به نوبه خود می‌توانند تقاضا را تحت‌ فشار قرار دهند و نوسانات بیشتری ایجاد کنند.

شیوه محاسبه نرخ ارز در بازار‌های جهانی

نرخ ارز در بازار‌های جهانی بر اساس چندین عامل پیچیده و متغیر محاسبه می‌شود. مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار عبارتند از:

عرضه و تقاضا: نرخ ارز در بازار‌های جهانی تحت تأثیر عرضه و تقاضای ارز‌ها قرار دارد. زمانی که تقاضا برای یک ارز خاص افزایش می‌یابد، ارزش آن ارز بالا می‌رود و بالعکس.

نرخ بهره و سیاست‌های مالی بانک‌ها: نرخ بهره تعیین‌شده توسط بانک‌های مرکزی و سیاست‌های پولی آنها تأثیر زیادی بر نرخ ارز دارند. افزایش نرخ بهره معمولاً موجب تقویت ارز می‌شود.

وضعیت اقتصادی و سیاسی: شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی یک کشور، از جمله وضعیت تولید ناخالص داخلی (GDP)، نرخ بیکاری، تورم و همچنین ثبات سیاسی، تأثیر زیادی بر ارزش ارز آن کشور دارد.

تراز تجاری: اگر یک کشور صادرکننده بیشتری نسبت به واردات خود باشد، تقاضا برای ارز آن کشور افزایش یافته و این می‌تواند موجب تقویت ارز آن شود.

عوامل بین‌المللی و جهانی: بحران‌های جهانی، تغییرات در قیمت کالا‌های اساسی و دیگر تحولات بین‌المللی نیز می‌توانند بر نرخ ارز تأثیرگذار باشند.

نرخ ارز معمولاً در دو بازار اصلی بازار نقدی و بازار آتی تعیین می‌شود. در بازار نقدی، ارز‌ها برای معاملات فوری به فروش می‌رسند، در حالی که در بازار آتی، ارز‌ها برای تحویل در تاریخ‌های آینده معامله می‌شوند.

شیوه محاسبه نرخ ارز در بازار‌های جهانی معمولاً براساس تقاضا و عرضه، نرخ‌های رسمی یا میانگین‌های وزنی تعیین می‌شود که توسط نهاد‌های مالی معتبر، بانک‌ها، یا بازار‌های ارز تعیین می‌شود. به طور کلی، نرخ ارز به این صورت محاسبه می‌شود که نرخ تبدیل یک ارز نسبت به ارزی دیگر در یک بازه زمانی مشخص تعیین می‌شود. این نرخ‌ها تحت تأثیر عواملی مانند وضعیت اقتصادی، سیاست‌های پولی کشورها، تورم، نرخ بهره، و شرایط بین‌المللی قرار دارند.

برای مثال نرخ تبدیل دلار آمریکا به ریال عربستان روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳ برابر ۳.۷۵۰ است؛ یعنی ۱ دلار آمریکا برابر است با ۳.۷۵۰ ریال عربستان. 

نرخ تبدیل دلار آمریکا به ریال عربستان روز پنجشنبه  ۳.۷۵۰ بود. قیمت دلار آمریکا روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳، در بازار ۸۰.۹۰۰ تومان بود که نسبت به روز گذشته ۸۵۰ تومان (۱.۰۴ درصد) کاهش یافت. هر واحد دلار آمریکا، روز پنجشنبه با قیمت ۸۱.۷۵۰ تومان معامله می‌شد.

قیمت ریال عربستان روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳، در بازار ۲۱.۵۷۰ تومان بود که نسبت به روز پنجشنبه ۲۳۰ تومان (۱.۰۶ درصد) کاهش نشان داد. هر واحد ریال عربستان، روز پنجشنبه با قیمت ۲۱.۸۰۰ تومان معامله می‌شد.

بیشتر بخوانید: برنامه دولت رساندن قیمت دلار به ۹۰ هزار تومان است!/ گرانی ۴۸۰ درصدی اقلام اساسی با حذف ارز نیمایی

نرخ تبدیل دلار آمریکا به افغانی افغانستان روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳ برابر ۷۰.۴۸۱ بود، یعنی ۱ دلار آمریکا برابر است با ۷۰.۴۸۱ افغانی افغانستان.

نرخ تبدیل دلار آمریکا به افغانی افغانستان روز پنجشنبه ۷۰.۵۲۷ بود. قیمت دلار آمریکا روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳، در بازار ۸۰.۹۰۰ تومان بود که نسبت به روز پنجشنبه ۸۵۰ تومان (۱.۰۴ درصد) کاهش را نشان داد.
هر واحد دلار آمریکا، روز پنجشنبه با قیمت ۸۱.۷۵۰ تومان معامله می‌شد. قیمت افغانی افغانستان روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳، در بازار ۱.۱۴۵ تومان بود که نسبت به روز پنجشنبه ۱۵ تومان (۱.۲۹ درصد) کاهش یافت. هر واحد افغانی افغانستان، روز پنجشنبه با قیمت ۱.۱۶۰ تومان معامله می‌شد.

نرخ تبدیل دلار آمریکا به پوند انگلیس روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳ برابر ۰.۸۰۶ بود، یعنی ۱ دلار آمریکا برابر است با ۰.۸۰۶ پوند انگلیس. نرخ تبدیل دلار آمریکا به پوند انگلیس روز پنجشنبه ۰.۷۹۹ بود. قیمت دلار آمریکا روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳، در بازار ۸۰.۹۰۰ تومان بود که نسبت به روز پنجشنبه ۸۵۰ تومان (۱.۰۴ درصد) کاهش را نشان داد. هر واحد دلار آمریکا، روز پنجشنبه با قیمت ۸۱.۷۵۰ تومان معامله می‌شد.

قیمت پوند انگلیس روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳، در بازار ۹۹.۳۰۰ تومان بود که نسبت به روز پنجشنبه ۲.۰۰۰ تومان (۱.۹۷ درصد) کاهش یافت. هر واحد پوند انگلیس، روز پنجشنبه با قیمت ۱۰۱.۳۰۰ تومان معامله می‌شد.

نرخ تبدیل دلار آمریکا به یوان چین روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳ برابر ۷.۳۲۵ بود، یعنی ۱ دلار آمریکا برابر است با ۷.۳۲۵ یوان چین. نرخ تبدیل دلار آمریکا به یوان چین روز پنجشنبه ۷.۳۱۶ بود. 

قیمت دلار آمریکا روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳، در بازار ۸۰.۹۰۰ تومان بود که نسبت به روز پنجشنبه ۸۵۰ تومان (۱.۰۴ درصد) کاهش یافت. هر واحد دلار آمریکا، روز پنجشنبه با قیمت ۸۱.۷۵۰ تومان معامله می‌شد.

قیمت یوان چین روز جمعه ۱۴ دی ۱۴۰۳، در بازار ۱۱.۱۰۰ تومان بود که نسبت به روز پنجشنبه ۱۳۰ تومان (۱.۱۶ درصد) کاهش یافت. هر واحد یوان چین، روز پنجشنبه با قیمت ۱۱.۲۳۰ تومان معامله می‌شد.

واقعیت بازار ارز ایران

در نهایت، باید گفت که محاسبات اقتصادی و تئوری برابری قدرت خرید ابزار مفیدی برای تحلیل نرخ ارز هستند، اما این ابزار به تنهایی نمی‌تواند تمام ابعاد پیچیده اقتصادی کشور‌هایی مانند ایران را پوشش دهد. نوسانات شدید بازار ارز ایران، که ناشی از عوامل مختلفی نظیر انتظارات تورمی، تحریم‌ها و سیاست‌های ارزی دولت است، باعث می‌شود که نرخ ارز در کشور همواره دچار تغییرات ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی باشد.

به عبارت دیگر، هرچند محاسبات همتی از نظر تئوری صحیح به نظر می‌رسد، اما باید توجه داشت که این محاسبات در یک شرایط اقتصادی و سیاسی خاص صورت گرفته است که تفاوت‌های زیادی با شرایط جهانی دارد. در نتیجه، ممکن است نرخ ارز در ایران نه تنها مطابق با پیش‌بینی‌های تئوریک حرکت نکند، بلکه با نوسانات و چالش‌های بسیاری رو‌به‌رو شود. بنابراین، نرخی که همتی اعلام کرده از نظر تئوری صحیح به نظر می‌رسد و با مفاهیم اقتصادی و داده‌های موجود تطابق دارد.

اما این نرخ به خودی خود قابل اعتماد نیست، زیرا ممکن است مبنای محاسبه آن تغییر کند و نتایج متفاوتی به دست آید. از این رو، بازار نباید این نرخ را به عنوان حد بالا یا پایین نوسانات دلار در نظر بگیرد و نباید آن را به عنوان مبنای تصمیم‌گیری‌های خود در نظر گیرد.