سواحل کاسپین در معرض خطر جدی؛ وقوع آتش‌سوزی‌های کالیفرنیا در ایران؟ / از سوزاندن جنگل برای ویلاسازی تا تغییرات اقلیم

اقتصاد۲۴- یک سال قبل ساعت ۹ صبح نوزده دی‌ماه ۱۴۰۲ بخشی از جنگل مناطق مرتفع صخره‌ای موسوم به «جنگل هلیک بن» بخش چمستان نور حوالی آتش گرفت که به گفته رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری این آتش پس از ۳۰ ساعت، روز بعد مهار و خاموش شد.

آتش حدود ۱۰ هکتار از بهترین رویشگاه‌های ارزشمند این منطقه از نوع راشستان را سوزاند. همچنین در بعدازظهر روز ۳ آذر ۱۴۰۲، بخشی از جنگل‌های دوهزار در بالادست روستای «بالاسکوه» شهرستان تنکابن دچار حریق شد و با وجود این که تا روز بعد بخش عمده این آتش‌سوزی‌ها مهار شد، اما وزش باد گرم در صبح روز بعد مجددا باعث شعله‌ور شدن حریق شد. همچنین از صبح ۵ آذر ۱۴۰۲ آتش‌سوزی دیگری در جنگل‌های «کجور» شهرستان نوشهر و نیز حریق دیگری در بالادست منطقه ییلاقی «لفور» شهرستان سوادکوه به وقوع پیوست.

مهدی زارع، استاد دانشگاه و پژوهشگر با ذکر این آتش‌سوزی‌ها به خبرآنلاین می‌گوید: برخی از این آتش‌سوزی‌ها عمدی است و به علت تعارض منافع اتفاق می‌افتد. برخی موارد هم از بین رفتن جنگل، برای ویلاسازی است. در نقاطی از استان گیلان این آتش‌سوزی مثل ماسال، رودبار، شفت و آستارا گزارش شد و در سایر نقاط مازندران نیز در نمک آبرود چالوس اتفاق افتاد.

او ادامه می‌دهد: به ویژه در فصل خشک که درجه حرارت بالا می‌رود و سطح رطوبت کاهش می‌یابد بعضی مناطق بیشتر مستعد آتش سوزی هستند، دوره‌های خشک طولانی‌مدت یا الگو‌های هوای گرم غیرمعمول شرایط مطلوبی را برای آتش‌سوزی‌های جنگلی ایجاد می‌کند. پوشش‌های گیاهی حساس به آتش سوزی با بوته‌های انبوه، مراتع و جنگل‌ها به عنوان سوخت برای آتش‌سوزی‌های جنگلی عمل می‌کنند.

زارع با بیان اینکه مناطقی مانند جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران یا رشته کوه‌های زاگرس دارای پوشش گیاهی قابل توجهی هستند که به طور بالقوه در شرایط مناسب می‌توانند آتش بگیرند، ادامه می‌دهند: اگر این مناطق اقلیم خشک باد‌های شدید را تجربه کنند، آتش‌سوزی‌های جنگلی مشابه جنوب کالیفرنیا در دی‌ماه ۱۴۰۳، ممکن ایجاد شود.

او اظهار می‌کند: شیوه‌های کشاورزی، پاک تراش کردن جنگل‌ها برای خانه‌سازی و بی‌احتیاطی‌هایی مثل رها کردن یک ته سیگار یا خاموش نکردن درست آتش، باعث شعله‌ور شدن و آتش‌سوزی می‌شود. گسترش شهر‌ها به مناطق طبیعی احتمال آتش سوزی ناشی از انسان را نیز افزایش می‌دهد.

بیشتر بخوانید:عکس/ آتش سوزی در نزدیکی بازارچه تجریش

زارع با بیان اینکه ایران در گذشته آتش‌سوزی‌های جنگلی را به‌ویژه در ماه‌های تابستان که شرایط گرم‌تر و خشک‌تر است، تجربه کرده، ادامه می‌دهد: الگو‌های اقلیمی غیرمعمول می‌تواند منجر به حوادث غیرمنتظره آتش‌سوزی حتی در ماه‌های زمستان شود.

او با بیان اینکه در ایران اطفای آتش‌سوزی‌های جنگلی از طریق سازمان جنگل‌ها و مراتع و همچنین هلال احمر و آتش‌نشانی‌های شهر‌های همجوار صورت می‌گیرد، می‌گوید: تغییرات اقلیم الگو‌های اقلیمی را در سراسر جهان تغییر داده و منجر به افزایش فراوانی و شدت رویداد‌های شدید اقلیمی از جمله خشکسالی و موج گرما شده که به ریسک‌های بالاتر آتش‌سوزی انجام می‌شود. با افزایش دمای جهانی، مناطقی که قبلاً کمتر مستعد آتش‌سوزی بودند با چالش‌های جدید در ارتباط با آتش‌سوزی مواجه شده‌اند.

مقایسه اقلیم ایران و آمریکا

این استاد دانشگاه با بیان اینکه وقوع آتش‌سوزی‌های جنگلی به شدت تحت اثر شرایط اقلیمی است، ادامه می‌دهد: مناطق ساحلی کاسپین در شمال ایران در استان‌های مازندران، گیلان و گلستان اقلیم قاره‌ای مرطوب است که با زمستان‌های مرطوب و تابستان‌های خشک مشخص است. در لس آنجلس اقلیم مدیترانه‌ای با تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های معتدل و مرطوب دارد. برای وقوع آتش‌سوزی‌های جنگلی در منطقه کاسپین مشابه آتش‌سوزی‌های لس‌آنجلس، یک دوره طولانی از هوای خشک، درجه حرارت بالا و سطح رطوبت پایین تعیین‌کننده است.

پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که بدون مداخله، هم افزایش دما و هم فراوانی خشکسالی می‌تواند بدتر شود و بر منابع طبیعی و و انسانی در امتداد سواحل کاسپین فشار وارد می‌کند.

زارع ادامه می‌دهد: در بیست و پنج ساله اخیر در منطقه دریای کاسپین، به ویژه در امتداد سواحل آن در کشور‌هایی مانند ایران، آذربایجان و روسیه، تغییرات قابل توجهی در الگو‌های اقلیمی تجربه شده است. شرایط خشکسالی طولانی و میانگین دمای سالانه که برخی مطالعات حاکی از افزایش ۱.۵ تا ۲ درجه آن است به روند گسترده‌تر گرمایش جهانی که تحت اثر تغییرات اقلیمی، نسبت داده می‌شود.

او با اشاره به اینکه داده‌های ایستگاه‌های هواشناسی در امتداد سواحل کاسپین نشان می‌دهد که دما‌های اوج تابستان شدیدتر شده است و امواج گرما در ماه‌های تابستان مکرر و شدیدتر شده و منجر به اثر‌های نامطلوب بر اکوسیستم‌های محلی و کشاورزی شده، ادامه می‌دهد: شرایط خشکسالی نیز از سال ۲۰۰۰ تشدید شده است. فراوانی رویداد‌های خشکسالی افزایش و سطوح بارندگی کمتر از حد متوسط ​​تجربه شده است. بر اساس گزارش‌های سازمان‌های منطقه‌ای پایش اقلیم، بسیاری از مناطق حاشیه دریای کاسپین به دلیل کاهش بارندگی و افزایش میزان تبخیر ناشی از افزایش دما با کمبود شدید آب مواجه شده‌اند.

بیشتر بخوانید:خرابه‌های بجامانده از آتش در لس‌آنجلس

زارع می‌گوید: ترکیب آب و هوای گرم و خشکسالی بازده محصولات را به دلیل رطوبت ناکافی خاک کاهش داده و بر امنیت غذایی و امرار معاش کشاورزی اثر گذاشته است. منابع آبی رودخانه‌هایی که به دریای کاسپین می‌رسند کاهش یافته و رقابت برای آب در میان استفاده‌کنندگان کشاورزی و شهری تشدید شده است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه تغییر شرایط اقلیمی بر اکوسیستم‌های محلی در امتداد ساحل کاسپین نیز اثر گذاشته است، توضیح می‌دهد: تالاب‌هایی که برای تنوع زیستی حیاتی هستند به دلیل کاهش سطح آب و افزایش شوری ناشی از فرآیند‌های تبخیر کوچک شده‌اند. نمونه‌های بارز چنین اتفاقی در ایران در تالاب‌های انزلی و میانکاله رخ داده است. گونه‌هایی که به این زیستگاه‌ها متکی هستند با تهدید از دست دادن زیستگاه و تغییر در دسترس بودن غذا روبه‌رو هستند.

تهدید سواحل کاسپین، چرا؟

به گفته او با نگاهی به آینده در مدل‌های اقلیمی تداوم این روند‌ها ممکن است، مگر اینکه تلاش برای کاهش گاز‌های گلخانه‌ای مثمر ثمر باشد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که بدون مداخله، هم افزایش دما و هم فراوانی خشکسالی می‌تواند بدتر شود و بر منابع طبیعی و و انسانی در امتداد سواحل کاسپین فشار وارد می‌کند. نوع و مقدار پوشش گیاهی موجود در یک منطقه به طور قابل توجهی بر پتانسیل آتش سوزی جنگلی اثر می‌گذارد. ساحل کاسپین خانه اکوسیستم‌های مختلفی از جمله جنگل ها، مراتع و تالاب‌ها است. اگر این مناطق دارای پوشش گیاهی متراکم با مواد قابل اشتعال مانند علف‌های خشک یا چوب مرده باشند، به عنوان سوخت برای آتش سوزی‌های جنگلی تحت شرایط اقلیمی مناسب عمل می‌کنند. البته ترکیب پوشش گیاهی در جنوب کاسپین در بعضی مناطق با آنچه در کالیفرنیای جنوبی یافت می‌شود متفاوت است و در حالی که آتش سوزی می‌تواند رخ دهد، ویژگی‌های آن ممکن است با آنچه در لس آنجلس دیده می‌شود متفاوت باشد.

زارع معتقد است: فعالیت‌های انسانی نقش مهمی در اشتعال و گسترش آتش‌سوزی ایفا می‌کند. در مناطقی که کاربری زمین شامل کشاورزی، توسعه شهری، یا گردشگری است - که در امتداد ساحل کاسپین رایج است - خطر آتش‌سوزی تصادفی از طریق آتش سوزی، سیگار‌های دور ریخته شده، یا شیوه‌های سوزاندن کشاورزی افزایش می‌یابد. اگر فعالیت انسان در یک دوره هوای خشک افزایش یابد، این می‌تواند احتمال وقوع آتش‌سوزی‌های جنگلی را افزایش دهد.

او می‌گوید: ساحل کاسپین در مقایسه با موارد مقررات ایمنی در مناطق مستعد آتش‌سوزی کالیفرنیا، منابع یا سیاست‌های مدیریت آتش ناکافی دارند که منجر به آسیب‌پذیری بیشتر در هنگام رویداد‌های اقلیمی شدید و آتش سوزی محتمل می‌شود. آتش‌سوزی‌های جنگلی در منطقه دریای کاسپین از لحاظ تاریخی به دلایل طبیعی مانند برخورد رعد و برق یا اقدامات انسانی گزارش شده است. البته تغییرات اقلیمی الگو‌های اقلیم را در سطح جهان تغییر می‌دهد و فراوانی و شدت رویداد‌های شدید اقلیمی از جمله خشکسالی را افزایش می‌دهد که می‌تواند منجر به آتش‌سوزی شود. تغییرات اقلیمی با دما‌های گرم‌تر یا دوره‌های خشک طولانی مدت‌تر در ساحل کاسپین به طور قابل توجهی بر اقلیم منطقه اثر می‌گذارد و شرایط مساعدتری را برای آتش‌سوزی‌های جنگلی مشابه آنچه در لس آنجلس فراهم می‌کند.