ایران چگونه خسارات خاورمیانه خود را در آسیای مرکزی جبران می‌کند؟/ ملاقات پزشکیان با امامعلی رحمان در خواهرخوانده پارسی تهران چه پیامی داشت؟

 

اقتصاد ۲۴- "شریف هریدی" کارشناس مسائل ایران در مرکز اماراتی "پژوهش‌ها و مطالعات پیشرفته المستقبل" با اشاره به دیدار اخیر "مسعود پزشکیان" رئیس جمهور ایران با امامعلی رحمان همتای تاجیک خود در دوشنبه پایتخت تاجیکستان به اهمیت این سفر پرداخته و می‌نویسد: "اگرچه تاجیکستان از نظر جغرافیایی به طور مستقیم با ایران همسایه نیست، با این وجود، این کشور از نظر فرهنگی، تاریخی و قومی یکی از نزدیک‌ترین کشور‌ها به تهران است و علیرغم تفاوت مذهبی میان آنان، زبان فارسی دو کشور را به یکدیگر پیوند می‌دهد. روابط بین دو کشور در برهه‌ای با برخی تنش‌ها همراه بود چرا که دولت تاجیکستان ادعا‌هایی را درباره حمایت ایران از گروه‌های اسلامگرا در دوشنبه مطرح کرده بود. دولت تاجیکستان آن گروه‌ها را تروریستی قلمداد می‌کند.

مهم‌ترین اهداف سفر پزشکیان به دوشنبه

این تحلیلگر مسائل ایران در ادامه مهم‌ترین اهداف مرتبط fh سفر پزشکیان به تاجیکستان را اینگونه دسته بندی کرده است:

۱- امضای ۱۳ تفاهم نامه همکاری دوجانبه

 پزشکیان از طریق سفر اخیرش به دوشنبه به دنبال تحکیم روابط دوجانبه ایران با تاجیکستان بود. در جریان این سفر، ۱۳ یادداشت تفاهم برای همکاری‌های دوجانبه در دیدار تجار دو کشور در دوشنبه به امضا رسید که حوزه هایی، چون تجارت، کشاورزی، آب، حمل و نقل، انرژی، بهداشت، صادرات خدمات فنی و مهندسی، مسائل علمی و دانشگاهی را در بر می‌گرفت. هم چنین، روسای جمهور دو کشور بر تلاش برای رفع هرگونه موانعی که تسهیل تجارت و سرمایه گذاری بین دو کشور را محدود می‌کند، از جمله صدور قوانین جدید، معافیت روادید ورودی و اعمال تعرفه‌های گمرکی ترجیحی در برخی از بخش‌های صنعتی تاکید کردند.

اگرچه حجم مبادلات تجاری ایران و تاجیکستان در حدود ۳۸۰ میلیون دلار بوده، اما این مقدار در سال ۲۰۲۴ به حدود ۵۰ درصد افزایش یافت. شاید به دلایلی مربوط به عدم نزدیکی مستقیم جغرافیایی بین دو کشور از آنجایی که این دو کشور توسط ترکمنستان و ازبکستان در شمال و افغانستان در جنوب از یکدیگر جدا شده‌اند، علاوه بر کمبود قابلیت‌های زیرساختی مورد نیاز برای حمل و نقل کالا و کالا بین دو کشور، ایران آرزوی افزایش نرخ تجارت با تاجیکستان را دارد.

همچنین، تاجیکستان که کشوری محصور در خشکی محسوب می‌شود نیز به دنبال استفاده از بندر چابهار ایران برای دسترسی به مسیر‌های کشتیرانی جهانی است. این تمایل ممکن است به تلاش‌های ایران برای درهم شکستن محاصره اقتصادی تحمیل شده بر آن کشور به دلیل تحریم‌های غرب کمک کند. در شرایط فعلی ایران به توسعه روابط تجاری و سرمایه‌گذاری خود با هر طرفی که از اجرای تحریم‌های غرب علیه آن کشور تبعیت نمی‌کند، نیاز مبرمی دارد.

اگرچه گزارش‌های منتشر شده از این دیدار حاکی از تفاهم در زمینه نظامی بین دو طرف نبود. مقام‌های ایرانی در ماه مه ۲۰۲۲ از ساخت کارخانه تولید پهپاد‌های ایرانی در تاجیکستان خبر دادند که اولین نمونه از این نوع در خارج از ایران بود خبری که بعداً توسط وزارت امور خارجه در تاجیکستان تکذیب شد. این موضوع از آن رو مهم است که تاجیکستان با تعدادی از کشور‌های همسایه خود مشکلات مرزی دارد. 

بیشتر بخوانید:  امضای اسناد همکاری میان ایران و تاجیکستان

۲- تقویت روابط فرهنگی

 این بازدید نشان دهنده تمایل تهران به تقویت روابط فرهنگی با دوشنبه است که خواهرخوانده تهران محسوب می‌شود. در حاشیه این بازدید، پزشکیان در نشستی با حضور شعرای دو کشور ایران و تاجیکستان حضور یافت و بر عمق تاریخ و فرهنگی که دو کشور را به یکدیگر پیوند می‌دهد تاکید نمود. او در آن نشست گفته بود وقتی در خیابان‌های دوشنبه قدم می‌زند احساس می‌کند که در خیابان‌های تهران در حال قدم زدن است جایی که نام خیابان‌ها مشابه هستند و از نام شعرای بزرگ ایران از جمله افرادی، چون "ابوالقاسم فردوسی" سراینده شاهنامه، حافظ شیرازی و دیگر مشاهیر ایرانی اقتباس شده‌اند.

این احتمال وجود دارد که تهران به این نتیجه رسیده باشد که برای مقابله با ناسیونالیسم ترکی در آسیای مرکزی باید ناسیونالیسم پارسی را تقویت کند. تهران به این نتیجه رسیده که آنکارا در حال تلاش برای احیای کمربندی به منظور محاصره ایران به ویژه از شمال از طریق جمهوری آذربایجان است که روابط چندان دوستانه‌ای با تهران نداشته است.

ایران به دلایل زیادی، از جمله تلاش جمهوری آذربایجان با حمایت ترکیه برای ایجاد کریدور زنگزور که در صورت احداث باعث می‌شود تهران از مسیر ارمنستان و سپس اروپا جدا شود از جانب باکو و آنکارا احساس خطر می‌کند. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان در مصاحبه‌ای در تاریخ ۷ ژانویه ۲۰۲۵ به این پروژه اشاره کرده بود. گرایش ملی گرایی تورانی که خواستار اتحاد فرزندان نژاد ترک است که از ترکیه تا آسیای مرکزی امتداد دارد امر پنهانی نیست و منجر به برخی تلاش‌ها از سوی ترکیه با هدف دور کردن تاجیکستان از ایران شده است. 

۳- آمادگی برای توافق همکاری با روسیه

تاجیکستان که پیش‌تر بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود، نزدیکی سیاسی و نظامی خود را با روسیه حفظ کرده، زیرا دوشنبه یکی از اعضای بنیانگذار سازمان پیمان امنیت جمعی، اتحادی نظامی تحت رهبری روسیه است و همچنین، یک پایگاهی نظامی روسیه در آن کشور واقع شده است. از این رو، سفر پزشکیان به تاجیکستان به عنوان تلاشی با هدف زمینه سازی سفر او به روسیه قلمداد شد که در آن توافق نامه همکاری جامع ۲۰ ساله میان دو طرف امضا شد، مشابه قرارداد ۲۵ ساله‌ای که ایران در ماه مارس ۲۰۲۱ با چین امضا کرده بود. 

این اقدام با توجه به سرنگونی حکومت اسد رئیس جمهور سوریه و کاهش نفوذ روسیه و ایران از لحاظ سیاسی و نظامی در آن کشور حائز اهمیت است. در نتیجه، به نظر می‌رسد پزشکیان از سفر به تاجیکستان در حال جبران کاهش نفوذ ایران در سوریه بوده است. هم چنین، نزدیکی به تاجیکستان می‌تواند زمینه ساز تکمیل پروژه‌های مشترکی، چون کریدور شمال – جنوب شود که در آن روسیه، ایران، ترکمنستان و سایر کشور‌های منطقه مشارکت دارند.

مقابله با فشارها؛ نشانه‌ها و پیام‌های سفر پزشکیان به دوشنبه 

این تحلیلگر در ادامه به نشانه‌ها و پیام‌های متعدد از سفر پزشکیان به دوشنبه نوشته است: 

۱- آمادگی برای مذاکرات هسته‌ای

سفر پزشکیان به تاجیکستان و به دنبال آن سفر به روسیه و توافق‌های انجام شده در این دو سفر، همزمان با ابراز آمادگی ایران برای بازگشت به میز مذاکره با غرب است. همزمان مذاکراتی میان مقام‌های ایرانی و اروپایی در جریان بوده است. آخرین دور این مذاکرات در اواسط ژانویه ۲۰۲۵ در ژنو برگزار شد که در جریان آن "کاظم غریب آبادی" معاون بین‌الملل و حقوقی وزیر امور خارجه ایران و "انریکه مورا" هماهنگ‌کننده مذاکرات هسته‌ای اتحادیه اروپا با ایران، آن را "خوب" و "سازنده" توصیف کردند.

بنابراین، سفر پزشکیان به تاجیکستان و سفر بعدی او به مسکو، در چارچوب تلاش برای تقویت موضع ایران در صورت بازگشت آن کشور پشت میز مذاکره پس از کاهش کارت‌های ایران برای اعمال فشار بر طرف غربی در مذاکرات بوده است. این سفر از آن رو اهمیت داشت که پس از حملات اسرائیل علیه حماس و حزب الله لبنان گروه‌های نیابتی ایران به دنبال نزدیک شدن به تاریخ انقضای توافق هسته‌ای ایران و طرح احتمال راه اندازی مکانیسم ماشه از سوی قدرت‌های اروپایی صورت گرفت. 

۲- تایید رویکرد نگاه به شرق

 سفر پزشکیان به تاجیکستان نشان دهنده تداوم رویکرد اتخاذ شده از سوی ایران در عرصه سیاست خارجی این کشور در چند سال گذشته است که مبتنی بر تقویت روابط خود با طرف‌های خارجی در سطح بین المللی و منطقه‌ای به دور از قدرت‌های غربی بوده است. هم چنین، سفر پزشکیان به تاجیکستان نشان دهنده تمایل دولت کنونی ایران برای اثبات جدیت خود در پیگیری تقویت روابط همکاری با کشور‌های آسیای مرکزی است که از شرق با ایران همسایه هستند و تلاشی از سوی ایران برای ایجاد توازن در روابط با همسایگان شرقی و غربی خود است. پزشکیان در اقدامی مشابه پس از تصدی مقام ریاست جمهوری در آگوست ۲۰۲۴ میلادی به عراق همسایه غربی ایران سفر کرد.

بیشتر بخوانید:  عکس/کیف عجیب محافظان رئیس جمهور تاجیکستان در تهران

۳- تشدید فشار‌ها بر طالبان

 این سفر همراه با فشار‌هایی است که دولت طالبان در افغانستان به دنبال اعمال آن بر تهران به ویژه در مورد رودخانه‌هایی است که از افغانستان به ایران می‌ریزند. موضوع حقابه یکی از اصلی‌ترین موارد مورد اختلاف میان ایران و افغانستان بوده است. تهران در تاریخ ۳ ژانویه ۲۰۲۵ ساخت سد جدیدی به نام "پشدان" بر روی رودخانه هریرود توسط طالبان را محکوم کرد سدی که جریان آب به استان خراسان رضوی را محدود می‌کند استانی که شهر مشهد مرکز آن و دومین شهر بزرگ ایران پس از تهران است.

بنابراین، می‌توان سفر پزشکیان به تاجیکستان را از این منظر نیز بررسی کرد که هر دو کشور با افغانستان هم مرز هستند و می‌توانند با هماهنگی یکدیگر بر طالبان فشار آورند به ویژه با توجه به آن که میان طالبان و دولت تاجیکستان اختلاف نظر جدی وجود دارد. دوشنبه طالبان را به نقض حقوق اقلیت تاجیک به ویژه در ولایت پنجشیر در شمال افغانستان متهم کرده است. طالبان نیز به طور متقابل، دولت تاجیکستان را به پناه دادن به مقام‌های دولت پیشین افغانستان و تلاش برای ایجاد بی ثباتی در آن کشور متهم کرده است. تهران خواستار بهره برداری از این اختلاف نظر میان دوشنبه و طالبان به نفع خود بوده است. 

۴- سفری با هدف جبران خسارات وارد شده در خاورمیانه

در خاتمه می‌توان گفت که سفر پزشکیان به تاجیکستان به منظور مهار فشار‌های وارده از سوی غرب در پی وقوع عملیات طوفان الاقصی و سپس حملات اسرائیل علیه نیرو‌های نیابتی ایران در منطقه صورت می‌گیرد. این سفر برای جبران خسارات وارده بر منافع ایران در غرب آسیا و خاورمیانه صورت گرفته است. در واقع، ایران می‌خواهد از تبدیل شدن آسیای مرکزی به "تیغه چاقو" و تحت کنترل درآمدن کامل آن منطقه توسط بازیگران متخاصم با تهران جلوگیری کند. 

منبع: اندیشکده اماراتی "پژوهش‌ها و مطالعات پیشرفته المستقبل"