معمای سیاست خارجی دولت چهاردهم در برابر کابل؛ آیا طالبان بالاخره حقابه هیرمند را می‌دهد؟

اقتصاد۲۴- «چو رستم برفت از لب هیرمند/پراندیشه شد نامدار بلند». رود هیرمند روزگاری در ایران جاری بود، اما با جدایی هرات از خاک ایران، مردم ایران دیگر نمی‌توانند از آن سهمی داشته باشند. پرداخت حقابه هیرمند امروز یک بحران ملی است، بحرانی که می‌تواند به قیمت حیات سیستان ایران تمام شود. حضور میلیون‌ها افغانی در کشور نیز منجر به آن نشده که طالبان حقابه ایران از هیرمند را پرداخت کند. ایرانی که امروز با ناترازی‌های مختلف مانند کمبود آب محاصره شده است حالا دوباره به وعده طالبان برای تامین حقابه دلبسته است. مقامات افغانستان اخیرا به وزیر امور خارجه ایران گفته‌اند که به شرط و شروطی حقابه ایران را می‌دهند.

پس از پایان سفر وزیر امور خارجه به افغانستان، عراقچی اعلام کرد مقامات افغانستان علاوه بر پذیرش معاهده، این را وظیفه شرعی و انسانی خود می‌دانند که آب به مناطق داخلی ایران هم برسد. هرچند پس از این سفر دیپلماتیک، طالبان موضع‌گیری خود را در خصوص حقابه ایران از رودخانه هیرمند تغییر داده است، به نظر نمی‌رسد در راه و روش طالبان برای تامین حقابه ایران تغییری به وجود بیاید؛ طالبان همان طالبان است و برخورد حقوقی، قانونی و سیاسی آن در قبال ایران تغییری نکرده است.

طالبان وفای به عهد می‌داند؟

بر اساس معاهده سال ۱۳۵۱، افغانستان متعهد به تحویل به‌موقع حقابه ایران است؛ قدمت عدم اجرای تعهدات افغانستان به ایران عمری ۵۰ ساله دارد، اما در سال‌های اخیر و با روی کار آمدن طالبان وضعیت بدتر شد. در همه این سال‌ها مقامات طالبان کمبود بارندگی و نبود دستگاه‌های سنجش میزان آب ورودی به ایران را از دلایل عمده نرسیدن حقابه ایران اعلام کردند. همان دلایلی که در موضع‌گیری جدید آنها نیز دیده می‌شود. هشدار جدی رییس دولت سیزدهم هم نتوانست افغانستان را ملزم به عمل به تعهدات خود کند و مقامات طالبان، ایران را تهدید کردند؛ در آن زمان دفتر نخست‌وزیری دولت موقت طالبان در افغانستان طی بیانیه‌ای در واکنش به اظهارات ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در مورد حقابه رود هیرمند اعلام کرد: «مقامات ایرانی باید ابتدا اطلاعات خود را در مورد آب هیرمند از طریق قانونی تکمیل کنند و سپس درخواست خود را با الفاظ مناسب بیان کنند. اگر واقعیت درست مطالعه نشده و چنین اظهارات مطرح شود، می‌تواند فضای سیاسی میان مردم و کشور‌های دو ملت مسلمان را آسیب بزند که به نفع هیچ طرفی نیست و باید تکرار شود. به‌دلیل وقوع خشکسالی طی سال‌های اخیر در افغانستان و منطقه سطح آب رود هلمند پایین آمده و تعداد زیادی از ولایات و مناطق کشور از خشکسالی رنج می‌برند و آب کافی وجود ندارد.» بدعهدی طالبان تا جایی ادامه یافت که آب را به شوره زار گودرزه منحرف کرد تا به ایران نرسد و تصاویر ماهواره‌ای نیز گواه همین موضوع است که حکومت افغانستان با انحراف مسیر هیرمند و ایجاد بند‌های متعدد، مانع از رسیدن آب به ایران می‌شود.

بیشتر بخوانید:هشدار یک روزنامه به عراقچی: در باتلاق فریب طالبان نیافتید

منافع ملی و محدودیت‌های سرزمین

وضعیت منابع آبی ایران به دلیل کاهش بارندگی‌ها به سطح نگران‌کننده‌ای رسیده و تابستانی سخت در راه ایران است. بر اساس گزارش‌ها ۵۷ درصد حجم سد‌های ایران خالی و خروجی آب از سد‌ها ۳٪ افزایش داشته و به ۸ میلیارد و ۹۰ میلیون متر مکعب رسیده است. بیش از ۹۰ درصد مردم استان اصفهان و چهارمحال‌وبختیاری و ۸۷.۸ درصد از مردم استان یزد، نگران وضعیت آب در کشور هستند. سرانه آب مستقیم روزانه بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ لیتر و سرانه‌ی مصرف آب مجازی روزانه بین ۳۰۰۰ تا۵۰۰۰ لیتر برای هر نفر است. هر فرد در یک شبانه‌روز به‌صورت میانگین، ۴ هزار و ۲۲۵ لیتر آب مصرف می‌کند. اگر جمعیت افغانی‌های ساکن ایران حتی ۹ میلیون نفر باشد، ۱۴ درصد آب مصرفی کشور را اتباع مصرف می‌کنند. موضوعی که «مسعود امیرزاده» پژوهشگر حوزه آب نیز در گفت‌و‌گو با فراز بر آن تاکید دارد: «دولت افغانستان در حال اداره ایران است. زمانی کنشگران مدنی نسبت به حضور مهاجران افغانستانی در ایران معترض بودند، اما تعدادی از شبه روشنفکرانی که متوجه منافع ملی و محدودیت‌های سرزمینی نبودند، این افراد را به نژادپرست و مهاجرستیز محکوم می‌کردند. این در حالی است که سرزمین ایران توانایی پذیرش این میزان از جمعیت را ندارد. در آن زمان بار‌ها گفته شد که ایران باید از این اهرم استفاده کند و اضافه بار جمعیتی را خارج کند تا بحث تعادلی آب کشور مقداری جبران شود.»

طالبان حقابه قانونی و طبیعی ایران را باید بدهد

او ادامه می‌دهد: «حالا که دولت به این نقطه رسیده است که چقدر حضور مهاجرین در برهم زدن تعادل آبی کشور اثر دارد، طالبان مقداری لحن خود را تغییر داده است. بحث فقط حقابه نیست بلکه سیلاب‌هایی است که سرازیر می‌شود. طالبان با بند کمالخان سیلاب‌ها را کنترل می‌کند و اجازه نمی‌دهد به سمت هامون و مردم سیستان سرازیر شود. ما نه تنها حقابه قانونی از هیرمند داریم که حقابه طبیعی را نیز باید افغانستان به ایران بدهد. حالا دولت افغانستان با تغییر لحن از حقابه قانونی صحبت می‌کند که برای تامین آن نیز، اما و اگر‌های زیادی را مطرح کرده است. طالبان بحث در خصوص حقابه طبیعی ایران که ناشی از سیلاب است و بر حیات مردم سیستان تاثیر دارد را بسته نگه داشته است.»

قدم کوچک، اما رو به جلوی دولت

امیرزاده در آخر می‌گوید: «متاسفانه دیپلماسی ایران نیز ناکام است و افغانستان باید بند کمالخان را اصلاح کند تا سیلاب‌ها به هامون برسند. هامون فقط متعلق به ایران و سیستان نیست بلکه هامون متعلق به منطقه و رود هیرمند است. باید هامون به عنوان یک تالاب بین‌المللی پر شود. دولت افغانستان در این سال‌ها به زیان هامون عمل کرده و آب را به سمت گدزره برده است. در این حالت یک تالاب بین‌المللی و یک تمدن در حال تخریب است. افغانستان اگر بخواهد به تعهدات انسانی، اسلامی و جهانی خود عمل کند، باید اجازه دهد سیلاب‌های طبیعی به هامون برسند. ۴۵ سال است مهاجرین افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند و به هر صورت آب مصرف می‌کنند؛ افغانستان محاسبه کند این تعداد مهاجرین چقدر از حقابه ایران استفاده کرده و می‌کنند؟ آنچه که دولت انجام داده یک قدم ناقص رو به جلو است و در تمام این سال‌ها، دولت افغانستان در حوزه دیپلماسی از ما زیرک‌تر عمل کرده است.»

افغانستان روزانه جلوی ورود ۲ میلیون و ۲۴۷ هزار متر مکعب حق ایران از آب هیرمند را می‌گیرد در حالی‌که افغانی‌های ساکن ایران هر روز ۳۸ میلیون متر مکعب آب مصرف می‌کنند. مسئله حقابه هیرمند نمادی از چالش دیپلماسی، مدیریت منابع آبی و بحران‌های زیست‌محیطی ایران است. در حالی‌که طالبان همچنان به بدعهدی‌های خود ادامه می‌دهد و آب هیرمند را از مسیر‌های طبیعی منحرف می‌کند، ایران با ناترازی منابع آبی و فشار ناشی از حضور میلیون‌ها مهاجر افغانی مواجه است.