روایت ۳۰‌سال ناکامی بهشت قاچاق، جهنم سرمایه‌گذاری

اقتصاد۲۴- مرور عملکرد مناطق آزاد در ایران در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که مناطق آزاد عملکرد قابل دفاعی نداشته‌اند. اگرچه آخرین آمار منتشرشده ازسوی معاونت اقتصادی و سرمایه‌گذاری دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی نشان می‌دهد، تراز تجاری در مناطق آزاد کشور مثبت ۴۱.۶۴۳ میلیون دلار است، اما کارشناسان معتقدند عملکرد سی‌ساله مناطق آزاد قابل قبول نیست.

 وحید شقاقی شهری، اقتصاددان یکی از منتقدان وضع موجود در مناطق آزاد است. طبق بررسی‌ها، مناطق هنوز در رسیدن به اهدافی همچون جذب سرمایه و فناوری‌های خارجی، تقویت کانال‌های ترانزیتی و تقویت جایگاه کشور در عرصه تجارت بین‌الملل موفقیت چندانی به دست نیاورده‌اند.

میزان قاچاق از مناطق آزاد چقدر است؟

براساس داده‌های منتشر شده معاونت اقتصادی و سرمایه‌گذاری دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، در فروردین ماه امسال مجموع صادرات به ۱۰۰.۸۵ میلیون دلار رسیده است. مجموع واردات این مناطق نیز بدون احتساب ماشین‌آلات، ۵۹.۲۰۷ میلیون دلار است. اما در کنار تجارت قانونی آنچه در مناطق آزاد به چشم می‌خورد تجارت غیرقانونی است.

یکی از مسائلی که درخصوص مناطق آزاد همواره مطرح است و جزو نقاط تاریک این مناطق به شمار می‌رود، قاچاق کالا از این مناطق به سرزمین اصلی است. تحلیل‌ها نشان می‌دهد دلیل اصلی آن عدم کنترل و نظارت کافی بر ورود و خروج اجناس به منطقه آزاد تجاری است که موجب سوءاستفاده قاچاقچیان شده است.

بیشتر بخوانید:موانع سرمایه‌گذاری و رشد صنایع در ایران کدامند؟

از اردیبهشت ۱۳۹۷ و به دنبال تشدید تحریم‌های ایران، ممنوعیت گسترده کالا‌ها در کشور رقم خورد و با گسترش ممنوعیت و از سوی توسعه مناطق آزاد قاچاق هم رشد بی‌رویه کرد. این درحالی است که قاچاق در مناطق آزاد، نه تنها به اقتصاد ملی ضربه می‌زند، بلکه به ضرر تولیدکنندگان داخلی نیز تمام می‌شود. 

براساس گزارش‌های مختلف، میزان قاچاق کالا از مناطق آزاد ایران در سال‌های اخیر بین ۲ تا ۲.۵ میلیارد دلار برآورد شده است که این رقم حدود ۱۰درصد از مجموع قاچاق کالا در کشور را شامل می‌شود و برخی منابع نیز آمار‌های متفاوتی ارایه کرده‌اند که نشان‌دهنده نوسان در برآورد‌های موجود است. همچنین رانت و فساد اقتصادی از ناخوشایندترین مسائلی است که به وفور در مناطق آزاد دیده می‌شود. در این میان محمدرضا عبدالرحیمی، مدیر سرمایه‌گذاری شورای عالی مناطق آزاد، در برنامه‌ای تلویزیونی اعلام کرده بود؛ سالانه حدود ۲ میلیارد دلار واردات به مناطق آزاد انجام می‌شود که این رقم در مقایسه با میزان واردات (۷۲ میلیارد دلاری) به سرزمین اصلی، ناچیز است.

در مقابل، حجت‌الاسلام ذوالنوری، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، با اشاره به گزارش ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، میزان قاچاق از مناطق آزاد را حدود ۱۰‌درصد از مجموع قاچاق کشور، معادل ۲.۵ میلیارد دلار، عنوان کرده است. البته پیش از این نیز سعید محمد، دبیر اسبق شورای عالی مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی و ویژه اقتصادی مرجع رسمی اعلام قاچاق کالا در کشور را ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارزعنوان کرده بود و با استناد به اعلام رسمی این ستاد، گفته بود؛ براساس آمار‌ها ۷درصد از قاچاق کالا از مناطق آزاد کشور انجام می‌شود و این هم به دلیل مرزی بودن این مناطق است که به نسبت وسعت کشور و وسعت مرز‌های مناطق عدد بسیار پایینی است.

در کنار این موارد کالا‌های لوکس و غیرضروری بسیاری از مناطق آزاد وارد کشور می‌شود که اصلی‌ترین دلیل آن عدم شفافیت برخی از قوانین است.

همچنان فاصله زیاد است

از اوایل دهه ۱۳۷۰ در ایران با الگوبرداری از تجربه جهانی و با هدفی مشابه، سه منطقه آزاد کیش، قشم و چابهار راه‌اندازی شد و با گذشت زمان، مناطقی، چون ارس، ماکو، اروند، انزلی و... نیز به این مجموعه اضافه شدند و اکنون نه منطقه آزاد تجاری- اقتصادی و چندین منطقه ویژه اقتصادی فعال هستند.

بیشتر بخوانید: اینفوگرافی/ بیشترین بازدهی صندوق‌های سرمایه گذاری بورس در هفته دوم اسفند ۱۴۰۳

وحید شقاقی شهری، اقتصاددان و استاد دانشگاه در گفت‌و‌گو با «اعتماد» عملکرد مناطق آزاد را تحلیل می‌کند و می‌گوید: عملکرد مناطق آزاد هنوز ضعیف است و فاصله این مناطق تا اهداف اولیه دیده می‌شود. او می‌افزاید: بررسی کارشناسان نشان می‌دهد که با گذشت بیش از ۳۰ سال از راه‌اندازی مناطق آزاد در کشور، این مناطق نتوانسته‌اند به اهداف خود دست یابند. در واقع، تفاوت چندانی بین عملکرد این مناطق و سرزمین اصلی دیده نمی‌شود و بسیاری از اهداف، از‌جمله جذب سرمایه خارجی، انتقال فناوری و رشد صادرات تحقق نیافته است.

افزایش شرکت‌های سوری

این استاد دانشگاه از پیامد‌های ساختار ناکارآمد این مناطق صحبت می‌کند و می‌گوید: یکی از پیامد‌های ساختار ناکارآمد موجود، افزایش شرکت‌های سوری در مناطق آزاد است.

این شرکت‌ها اغلب تنها برای بهره‌مندی از معافیت‌ها تاسیس می‌شوند، در‌حالی که فعالیت واقعی آنها در سرزمین اصلی انجام می‌گیرد. همچنین پدیده قاچاق کالا از مناطق آزاد به سرزمین اصلی نیز، علی‌رغم تکذیب‌های مکرر، واقعیتی است که در برخی مناطق به چشم می‌خورد. شقاقی شهری با اشاره به عدم تحقق وعده‌ها در زمینه معافیت‌های مالیاتی می‌گوید: یکی از وعده‌هایی که اخیرا مطرح شده بود، حذف مالیات بر ارزش افزوده در مناطق آزاد بود، اما بنا‌بر اظهارات مسوولان مربوطه، این وعده هنوز اجرایی نشده است و مالیات بر ارزش افزوده همچنان در مناطق آزاد اعمال می‌شود.

او می‌گوید: در نشستی که با حضور یکی از مسوولان حوزه تجارت و اقتصاد، پرسشی درباره واردات کالا‌های مشابه تولید داخل از طریق مناطق آزاد مطرح شد که موضوع اصلی آن، عدم پرداخت مالیات یا عوارض برای این کالا‌ها و تاثیر آن بر تولید داخلی و همچنین افزایش قاچاق کالا از این مناطق بود که اعلام کردند هنوز اجرایی نشده است.

زیرساخت‌های ضعیف و بی‌ثباتی

این کارشناس اقتصادی ادامه می‌دهد: یکی دیگر از موانع اصلی عملکرد مطلوب مناطق آزاد، کمبود زیرساخت‌های اساسی مانند جاده، حمل‌ونقل ریلی، زیرساخت‌های انرژی و ارتباطات است و در بسیاری از مناطق آزاد کشور، این زیرساخت‌ها حتی از شهر‌های بزرگ سرزمین اصلی نیز ضعیف‌تر هستند.

بیشتر بخوانید: دلیل خروج سرمایه‌گذاران خارجی از بازار ایران چیست؟ + جزئیات

همچنین، بی‌ثباتی مدیریتی از دیگر عوامل ضعف این مناطق است. متاسفانه مدیران مناطق آزاد اغلب سفارشی و پروازی هستند و به ندرت یک مدیر برای مدت‌زمان طولانی در یک منطقه حضور داشته است. او با تاکید بر لزوم بازنگری در ساختار مناطق آزاد می‌گوید: اگر دولت قصد دارد مناطق آزاد ایران را به سطح رقابتی با کشور‌های منطقه از جمله امارات برساند، ضرورت دارد مزیت‌های واقعی و پایداری برای این مناطق در نظر بگیرد؛ ثبات مدیریتی و تخصص‌گرایی در انتصابات رعایت شود؛ سرمایه‌گذاری جدی در توسعه زیرساخت‌ها صورت گیرد و با شرکت‌های سوری و فرآیند‌های مشکوک مقابله قاطع انجام شود، در غیر این صورت، مناطق آزاد ایران نه‌تنها به رسالت اصلی خود عمل نخواهند کرد، بلکه ممکن است به بستری برای گسترش قاچاق و فرار مالیاتی بدل شوند.