آوارگی در وطن زیر ضرب تغییرات اقلیمی/ تعداد آوارگان داخلی جهان در یک دهه ۲ برابر شد

اقتصاد۲۴- دهمین نسخه «گزارش جهانی از آوارگان داخلی» یا GRID، بار دیگر آمار بی‌سابقه‌ای اعلام کرده است؛ تا پایان سال ۲۰۲۴، ۸۳ میلیون و ۴۰۰هزار نفر در کشور خود آواره شده‌اند. شمار آوارگان داخلی ۲۰۲۵ که تعداد بی‌خانمان‌شده‌های داخل کشور‌ها را تا پایان سال ۲۰۲۴ محاسبه کرده، بیش از دو برابر آمار اولین گزارش این سازمان است که یک دهه پیش منتشر شد.

آوارگان داخلی افراد یا گروه‌هایی هستند که هنگام وقوع یا برای اجتناب از پیامد‌های بحران‌هایی مانند درگیری مسلحانه، خشونت عمومی، نقض حقوق بشر یا بلایای طبیعی یا ناشی از عملکرد‌های انسان، مجبور یا ملزم به ترک خانه‌ها یا اقامتگاه‌ها در داخل کشور خود شده‌اند. از هفتم اکتبر ۲۰۲۳ تقریباً تمام مردم غزه برای فرار از بمباران‌های اسرائیل بار‌ها جابه‌جا شده‌اند. تا پایان سال ۲۰۲۴ در سودان که بدترین بحران بشردوستانه رخ داده است، ۱۱.۶ میلیون نفر در آوارگی زندگی کرده‌اند.

براساس گزارش این سازمان درگیری و خشونت ۷۳.۵میلیون نفر و بحران‌ها و بلایای طبیعی، ۹.۸ میلیون نفر را در داخل کشور‌ها آواره کرده است. هر دوی این موارد، بالاترین رکورد را ثبت کرده‌اند.

بلایای طبیعی، اصلی‌ترین دلیل آوارگی داخلی در ایران

بلایای طبیعی در سال ۲۰۲۴، ۵۹۹ هزار نفر را در خاورمیانه و شمال آفریقا آواره کرده است. اکثریت مطلق این آمار در یمن و عراق گزارش شده؛ جایی که سازمان‌های بین‌المللی ارزیابی‌های جامع‌تری انجام می‌دهند. آمار‌های سازمان GRID از سال‌های گذشته در ایران نشان می‌دهد بلایای طبیعی مانند زلزله و سیل، یکی از دلایل اصلی آوارگی داخلی به‌شمار می‌روند.

طبق آماری که GRID در سال ۲۰۲۴ منتشر کرد، تعداد آوارگان داخلی در خاورمیانه و شمال آفریقا که به‌دلیل مجموعه‌ای از زمین‌لرزه‌های شدید در سوریه، مراکش و ایران رخ داده‌اند، در کل بیش از ۹۲۹ هزار جابه‌جایی به ثبت رسیده است. زلزله‌ای که آذربایجان‌غربی در دی‌ماه ۱۴۰۱ رخ داد، منجر به جابه‌جایی ۱۰۴ هزار نفر شد. در اولین روز‌های سال ۲۰۲۲ وقوع سیل در ایران منجر به آوارگی ۱۹ هزار نفر شد، که رکوردی در آمار آوارگان داخلی در کشور بود. اما در گزارش سال ۲۰۲۵ مؤسسه GRID ازآنجاکه هیچ داده‌ای برای نیمه دوم سال ۲۰۲۴ در ایران ارائه نشده، فقط ۲۶ هزار جابه‌جایی به‌ثبت رسیده است. کمبود آمار خلأ بزرگی را در یکی از آسیب‌پذیرترین کشور‌های منطقه که در سال‌های گذشته آمار قابل‌توجهی از آوارگی داشته، ایجاد کرده است.

بیشتر بخوانید:ابهام در آینده غذایی ایرانیان با با تغییرات اقلیمی

در گزارش رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۲۰۲۱، ۴۰ هزار نفر به‌دلیل بلایای طبیعی از جمله سیل و گردوغبار در داخل کشور آواره شده بودند. در آن زمان، «علی‌اکبر محرابیان»، وزیر نیروی دولت سیزدهم، نیز اعلام کرده بود ۱۰ هزار روستا یعنی معادل بیش از یک‌چهارم روستا‌ها در ایران به آب آشامیدنی دسترسی ندارند. اکنون، در سالی که «تنش آبی» پرتکرارترین واژه این روز‌های ایران شده است، با کاهش نزولات جوی، خشکیدن رود‌ها و تالاب‌ها و پایین رفتن ارتفاع آب سدها، انتظار می‌رود تعداد آوارگان داخلی باز هم بیشتر شود. با همه اینها و در نبود آمار‌های به‌روز و مستمر، آوارگی داخلی در ایران امری ناشناخته نیست. طبق آنچه در سال‌های پیش از ۱۴۰۰ نیز درباره آوارگی داخلی در ایران به ثبت رسیده، بلایای طبیعی در ابعاد گسترده ـ ازجمله زلزله، سیل، و خشکسالی ـ از مهمترین دلایل آوارگی ایرانیان در وطن خود بوده است.

در همسایگی ما آمار آوارگان ناشی از سیل در افغانستان، از اواسط آوریل تا آگوست در سه‌چهارم ولایت‌های سراسر این کشور، یک میلیون نفر ثبت شده است. بدخشان، بغلان و تخار بیشترین میزان آسیب را از این بلا دیده‌اند. این بالاترین آمار آوارگان ناشی از بحران‌های طبیعی است که در افغانستان به ثبت رسیده است. در همین حال، به‌دلیل سرریز آب رودخانه‌ها و آسیب‌دیدگی جاده‌ها و پل‌ها، دسترسی به برخی مناطق، به‌کلی قطع شده است. از سوی دیگر، با نابودی ۱۰ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی، هزاران کشاورز آواره محصولات و دام خود را از دست داده‌اند. آمار آوارگان داخلی در افغانستان تا پایان سال ۲۰۲۴ نزدیک به ۱.۳ میلیون نفر می‌رسید که بالاترین آمار در جهان را نشان می‌داد؛ البته بخشی از آن به‌دلیل در دسترس بودن داده‌های بیشتر است. مجموعه‌ای از عوامل مانند ریاضت اقتصادی، بلایای طبیعی و درگیری‌های طولانی‌مدت دستیابی به راه‌حل‌های مدت‌دار را دچار مشکل کرده است.

در پاکستان نیز آوارگی ناشی از بلایای طبیعی ۱۶۹ هزار نفر به ثبت رسیده که نسبت به دو سال قبل کمتر شده است. پس از وقوع سیل در فصل باران‌های موسمی بین ماه‌های جولای و سپتامبر سال ۲۰۲۴، در ایالت‌های سند، بلوچستان و خیبر پختونخوا، بیشترین تعداد آوارگان به ثبت رسید؛ نزدیک به ۷۹ هزار خانه آسیب دیده‌اند یا از بین رفته‌اند. همین ایالت‌ها از سیلاب‌های سال ۲۰۲۲ نیز بدترین آسیب را دیده بودند و همچنان برای احیای خود دست‌وپا می‌زدند. بسیاری از خانه‌ها، مدارس و ساختمان‌های عمومی هنوز بازسازی نشده‌اند و بسیاری از کشاورزان ورشکسته‌اند.

به‌طورکلی، سال گذشته در ۱۶۳ کشور و منطقه، نزدیک به ۴۵.۸ میلیون نفر بر اثر بلایای طبیعی جابه‌جا شده‌اند که بالاترین آمار از سال ۲۰۰۸، یعنی زمانی که «مرکز نظارت بر آوارگی داخلی» یا IDMC ثبت آمار‌های خود را آغاز کرد، به‌شمار می‌رود. این آمار در مقایسه با سال‌های قبل بسیار بالاتر از میانگین سالانه ۲۴ میلیون نفر در ۱۵ سال گذشته است.

این اولین‌باری نیست که جهان شاهد چندین درگیری و بحران در یک زمان بوده و سؤال این است که چرا تعداد آوارگان داخلی بیشتر می‌شود؟ سال‌به‌سال آمار آوارگان داخلی نسبت به سال قبل رکورد می‌زند. نتایج آماری سال ۲۰۲۳ نیز نشان داد نسبت به سال ۲۰۲۲، پنج میلیون نفر به تعداد آوارگان داخلی اضافه شده است. افزایش این آمار می‌تواند چندین دلیل داشته باشد.

شرایط زندگی آوارگان داخلی

شرایط زندگی آوارگان داخلی، بسته به کشور و شرایط، متفاوت است. شرایط افرادی که بر اثر خشونت و درگیری -مثل فلسطینی‌ها یا اوکراینی‌ها- آواره شده‌اند متفاوت از افرادی که بر اثر تخلیه پیشگیرانه پیش از وقوع فاجعه -مثل تخلیه پیش از گسترش آتش‌سوزی‌های کالیفرنیا- بی‌جا و مکان شده‌اند، است. اما در روندی تکراری، مردمی که از قبل آسیب‌پذیرتر بوده‌اند، با شرایط بدتری روبه‌رو شده‌اند. آنها افرادی هستند که از تبعات منفی این جابه‌جایی بیشترین رنج را می‌برند.

بخشی از دلیل افزایش تعداد آوارگان داخلی، نبود حمایت کافی از آنها برای پایان‌دادن به آوارگی، بازگشت به خانه‌هایشان یا ساخت خانه‌ای جدید در جایی دیگر و همچنین رسیدگی نکردن به نیاز‌های مرتبط با آن است. چندین کشوری که با بحران‌های چندین‌ساله یا حتی چندین‌دهه‌ای دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، مثل جمهوری دموکراتیک کنگو و یمن، بالاترین آمار آوارگان داخلی را در سال ۲۰۲۴ به ثبت رسانده‌اند.

طبق گزارش GRID چنین آمار‌هایی نتیجه شکست جمعی در رسیدگی به دلایل ریشه‌ای آوارگی است. مشکلاتی مانند فقر، نابرابری، بی‌ثباتی و تغییراقلیم، هر سال منجر به جابه‌جایی افراد بیشتری می‌شود و افراد تازه آواره‌شده را به آمار قبلی اضافه می‌کند؛ امری که به‌خودی‌خود دوباره منجر به جابه‌جایی آوارگان می‌شود و در هر جابه‌جایی میزان آسیب‌پذیری‌های آنها را بیشتر می‌کند.

با اینکه آوارگان داخلی مسئله حاکمیت ملی است، اما با کمک‌های جامعه بین‌المللی می‌توان شرایط شهروندان آواره را بهبود بخشید. «کریستال کازابا»، رئیس برنامه مرکز نظارت بر آوارگان داخلی، سال گذشته در گفت‌وگویی تأکید کرد: «در کشور‌هایی مانند سودان، بحران آنقدر پیچیده است که آنها به‌تنهایی نمی‌توانند آن را حل کنند.»

تعداد آوارگان داخلی بر اثر بلایای طبیعی هم در سال ۲۰۲۴ به بالاترین سطح خود رسید و بسیاری از کشور‌ها آمار‌های بی‌سابقه خود را ارائه کردند. در ایالات متحده آمریکا، پس از چندین طوفان که منجر به تخلیه خانه‌های بسیاری شد، تعداد آوارگان داخلی به ۱۱ میلیون نفر رسید. از میان آمار ۴۵.۸ میلیون آوارگانی که در سراسر جهان بر اثر بلایای طبیعی ثبت شده، بیشتر افراد با دستور دولت‌ها برای تخلیه پیشگیرانه از خانه‌های خود گریخته‌اند؛ این تخلیه‌ها با هزینه‌های اقتصادی و انسانی همراه بوده است. از همین رو، با سرمایه‌گذاری بیشتر برای آماده‌سازی و کاهش خطرات، شدت بحران کمتر می‌شوند.

داده‌ها نشان می‌دهند هشدار‌های دولت‌ها پیش از وقوع فاجعه باعث شده است نیم میلیون نفر از مسیر آسیب در امان بمانند. طوفان میلتون در ماه اکتبر به‌تنهایی منجر به آوارگی شش میلیون نفر شد که جمعیت گسترده‌ای در آمریکا به‌شمار می‌رفت. این همچنین بالاترین آمار ثبت‌شده برای طوفان جهانی است که تعداد آوارگان داخلی ناشی از آن، از «چرخند آمفان» در سال ۲۰۲۰ و «تیفون هایان» در سال ۲۰۱۳ نیز فراتر رفته است.

طوفان میلتون نشان داد بلایای طبیعی می‌تواند در همه‌جای جهان، حتی در کشور‌های ثروتمند هم مردم را آواره کند. در ژاپن شدیدترین زلزله از سال ۲۰۱۱ که فاجعه بزرگ شرق ژاپن نام گرفت، منجر به جابه‌جایی ۶۴ هزار نفر شد و درس‌های ارزشمندی برای تقویت مقاومت در برابر بحران به‌همراه داشت. سیل‌ها و طوفان‌های شدید در کشور‌های اروپایی و آسیای مرکزی آمار بالایی از آوارگی را ارائه کرده‌اند که نشان می‌دهد همانند سال گذشته، ردپای این بلایا در سراسر کشور‌های جهان دیده می‌شود.

کشور‌هایی که درآمد کم تا متوسط دارند، همچنان بار پیامد‌های آوارگی ناشی از بلایای طبیعی را به دوش می‌کشند. بااین‌حال، جوامع آسیب‌پذیر به‌صورت نابرابر آسیب دیده‌اند

کشور‌هایی که درآمد کم تا متوسط دارند، همچنان بار پیامد‌های آوارگی ناشی از بلایای طبیعی را به‌دوش می‌کشند. با‌این‌حال، جوامع آسیب‌پذیر به‌صورت نابرابر آسیب دیده‌اند.

آوارگی داخلی بر اثر بلایای طبیعی درنتیجه افزایش روزافزون دمای کره زمین در سال ۲۰۲۴ رخ داده است. تغییراقلیم ناشی از فعالیت‌های انسان می‌تواند مخاطرات شدید و مکرری ایجاد و مردم را مجبور به ترک خانه‌هایشان کند، اما عوامل دیگر مانند فقر، توسعه بی‌رویه شهر‌ها و زیرساخت‌های نامناسب هم در این مورد نقش مهمی دارند.

بیشتر بخوانید:اثرات تغییرات اقلیمی بر فلات مرکزی ایران

تعداد افرادی که در جهان به‌دلیل بلایای طبیعی جابه‌جا شده‌اند، به ۹.۸ میلیون نفر می‌رسد. آماری که باید آن را محتاطانه دانست؛ چون کمبود ارائه گزارش‌ها پس از طی شدن فاز بحرانی بسیاری از رخدادها، شکافی را در درک سازمان GRID از این پدیده ایجاد کرده است. پر کردن این شکاف اهمیت بسیار بالایی دارد؛ زیرا شواهد مورد نیاز برای تغییر سیاست‌های دولت و اقدامات لازم برای کاهش خطر آوارگی را فراهم می‌کند، تاب‌آوری را بالا می‌برد و راه‌حل‌ها را توسعه می‌دهد.

داده‌های این گزارش بین آوارگی ناشی از درگیری و بلایای طبیعی تفاوت قائل می‌شود، اما واقعیت این است که در بسیاری از کشور‌ها عوامل و اثرات این دو پدیده به یکدیگر گره خورده‌اند؛ عواملی که بحران را پیچیده‌تر و مدت زمان زندگی در آوارگی را بیشتر می‌کنند

داده‌های این گزارش بین آوارگی ناشی از درگیری و بلایای طبیعی تفاوت قائل می‌شود، اما واقعیت این است که در بسیاری از کشور‌ها عوامل و اثرات این دو پدیده به یکدیگر گره خورده‌اند؛ عواملی که بحران را پیچیده‌تر می‌کنند و مدت زمان زندگی در آوارگی را بیشتر. در سال گذشته در همه کشورها، به‌جز ۴۹ کشور و منطقه‌ای که در آنها جابه‌جایی ناشی از درگیری شناسایی شده است، آمار جابه‌جایی ناشی از بلایای طبیعی نیز به ثبت رسیده. تعداد کشور‌هایی که این آمار را ارائه می‌کنند، از سال ۲۰۰۹ سه‌برابر شده است.

افزایش آمار نتیجه دسترسی بیشتر به داده‌هاست، اما همچنین حاکی از روند واضح افزایش آوارگان داخلی است. برخی از بزرگترین و طولانی‌ترین آوارگی ناشی از درگیری در کشور‌های جهان به‌طور فزاینده‌ای تحت‌تأثیر بلایای طبیعی مانند سیل و طوفان قرار گرفته‌اند؛ ترکیبی که تاب‌آوری آوارگان داخلی را بیشتر از قبل فرسایشی می‌کند.

تحلیل داده‌های IDMC و ابتکار جهانی سازگاری نوتردام یا ND-GAIN که میزان آسیب‌پذیری کشور‌ها و توانایی آنها را در سازگاری با تغییراقلیم ارزیابی می‌کند، نشان می‌دهد بیش از سه‌چهارم افرادی که به‌دلیل درگیری و خشونت آواره شده‌اند، از پایان سال ۲۰۲۴ در کشور‌هایی زندگی می‌کنند که آسیب‌پذیری بالا یا خیلی بالایی در برابر تغییراقلیم دارند.

«یان اگلند»، رئیس شورای پناهندگان نروژی، در بیانیه‌ای اعلام کرده است «آمار امسال باید به‌مثابه زنگ خطری برای همبستگی جهانی عمل کند». او هشدار می‌دهد: «هر بار که بودجه کمک‌های بشردوستانه قطع می‌شود، آواره دیگری دسترسی به غذا، دارو، امنیت و امید را از دست می‌دهد.» ایگولان در ادامه می‌گوید نبود پیشرفت در رفع بحران آوارگی در جهان «هم شکست در سیاستگذاری و هم لکه اخلاقی برای بشریت است».