۳ تالاب و یک دریاچه در خطر نابودی؛سالانه ۸ برابر گنجایش سد کرج از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود/ کم‌آبی، ناشی از تغییر اقلیم یا سوءمدیریت؟

اقتصاد۲۴- یکی از اتفاقات مثبتی که در راستای حفاظت از محیط‌زیست در یک سال گذشته شاهد آن بودیم، افزایش حساسیت عمومی نسبت به حفظ منابع آبی کشور است. به طور نمونه می‌توان به پیگیری‌های شدید مردمی که طی سال ۱۴۰۳ در خصوص تالاب جازموریان صورت گرفت اشاره کرد؛ که البته با اعتراض‌هایی هم علیه سدسازی روی رودخانه هریرود همراه بود.

عباس محمدی، فعال محیط‌زیست و مدیر گروه دیده‌بان کوهستانِ انجمن کوه‌نوردان ایران، در این‌باره به خبرآنلاین می‌گوید: «خوشبختانه امروز مردم بیشتر از مسئولان، دغدغه حفظ منابع طبیعی را دارند و می‌دانند که سدسازی‌های پی در پی، تالاب‌های ما را به نقطه مرگ نهایی می‌رساند. مطالبه جدی مردم در این زمینه توقف برنامه‌های سدسازی یا منطقی‌کردن آن است؛ خصوصا در جنوب کرمان -حوزه جیرفت و جازموریان- که یکی از بزرگترین تالاب‌های ایران را داراست و سدسازی، بین شمال و جنوب این استان اختلاف بزرگی ایجاد کرده است. اگر با تداوم برنامه‌های سدسازی، مثل سد صفارود، آخرین باریکه‌های آبی تالاب جازموریان قطع شود، دیگر مطلقاً شانسی برای احیای این منطقه نخواهد بود.»

نقشه راه دیپلماسی آب؛ نکته مثبت برنامه هفتم توسعه

در بررسی موضوعات و تحولات مربوط به منابع آبی کشور در سال ۱۴۰۳، پرداختن به یک نکته مثبت در برنامه هفتم توسعه خالی از لطف نیست و آن تدوین نقشه راه دیپلماسی آب است. هدف از طراحی این نقشه، رفع مشکلات، ناترازی‌های آب و ارائه راه‌حل‌های پایدار است؛ که با استفاده از سیاست زیست‌محیطی، استراتژی مدیریت آب و راه حل‌های مهندسی قابل انجام است.

محمدی در این‌باره توضیح می‌دهد: «در برنامه هفتم توسعه اشاره شده که باید برای بهبود تالاب‌هایی که آب‌های خارجی واردشان می‌شود، فکری کنیم. مطابق این برنامه، قانون دولت را مکلف می‌کند که نقشه راه دیپلماسی آب داشته باشد؛ مسئله‌ای که در دُوَل قبل مغفول مانده بود. نبودِ چنین برنامه‌ی نظارتی سبب شده که کشور‌های همسایه مانند ترکیه روی رودخانه‌های دجله، فرات و اخیراً رود ارس سدسازی گسترده انجام دهند. این موضوع اثر سهمگینی روی منابع آب ما در رودخانه‌های ارس و اروندرود دارد و با خشک‌شدن تالاب‌ها، گریبان ما را خواهد گرفت. در خصوص رودخانه‌های هامون، هیرمند و هریرود هم با این مشکل مواجه بودیم و اگر در گذشته دیپلماسی فعالی داشتیم، قطعاً این مشکلات کمتر می‌شد.»

او اضافه می‌کند: «تشکل‌های حوزه آب و محیط‌زیست، طی نامه‌نگاری‌هایی با وزارت نیرو و سازمان محیط‌زیست، خواستار شده‌اند که در این نقشه راه دیپلماسی، سازمان‌های مردم نهاد هم نقش فعالی داشته باشند و مثل گذشته در گفت‌و‌گو‌های دیپلماتیک صرفاً دستگاه‌های دولتی دخیل نباشند.»

به باور محمدی، حضور فعالان محیط‌زیست در این مسیر بسیار مفیدتر است؛ کمااینکه این گروه‌ها توانسته‌اند تعدادی از تالاب‌ها را هم احیا کنند، از جمله تالاب چُغاخور در شهرستان بروجن. تالاب انزلی و تالاب عینک در رشت هم گرفتار یک آفت خارجی به نام سنبل آبی بودند که به مدد فعالان محیط‌زیستی پاکسازی شده‌اند.

بیشتر بخوانید:عکس/ سد کرج در آستانه خشک شدن

محمدی با اشاره به اینکه سوءمدیریت، مقصر اصلی در نابودی منابع آبی است، می‌گوید: «تغییر اقلیم نقش خیلی کمی در تخریب تالاب‌های ما دارد، اما مسئولان هروقت که می‌خواهند پاسخی در خصوص نابه‌سامانی وضعیت تالاب‌ها بدهند، به دستاویز تغییرات اقلیمی چنگ می‌زنند و می‌گویند بارندگی‌ها کم شده، هوا گرم شده، تبخیر افزایش پیدا کرده است و .... این حرف‌ها نمی‌تواند قابل قبول باشد، چون ما در چندین نقطه گوناگون با اقلیم‌های کاملا متفاوت، دریاچه‌ها و تالاب‌هایمان را از دست داده‌ایم. این ناشی از سوءمدیریت است نه تغییر اقلیم.»

چند مورد از این مناطق عبارتند از:

شمال غرب؛ دریاچه ارومیه

به گفته محمدی، دریاچه ارومیه که در سال ۱۳۷۴ بیشترین حجم آب به میزان ۳۲ میلیارد مترمکعب را در خود داشت، امروز فقط یک میلیارد و ۶۳۰ میلیون مترمکعب آب دارد و طبق آخرین پایش در اسفند ماه ۱۴۰۳، سطح آب آن به ۱۲۷۰ سانتی‌متر رسیده است. مسئولان و مدیران هم طبق معمول مدعی هستند که کمبود بارندگی و بروز خشکسالی علت این امر بوده است.

او با تأکید بر اینکه سوءمدیریت‌ها علت اصلی خشکی دریاچه ارومیه است، ادامه می‌دهد: «بدیهی است در پی بارندگی‌ها، دریاچه هم قدری احیا می‌شود و وقتی میزان بارش از میانگین کمتر باشد، خشک می‌شود. پس صرف بودجه‌های کلان در تمام این سال‌ها با هدف احیای دریاچه ارومیه چه عایدی داشته است؟ اقدامات دولت هیچ ماحصلی نداشته جز اتلاف منابع مالی کشور.»

سالانه ۸ برابر گنجایش سد کرج از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود/ کم‌آبی، ناشی از تغییر اقلیم یا سوءمدیریت؟ / ۳ تالاب و یک دریاچه که رو به نابودی هستند

جنوب شرق؛ تالاب هامون

محمدی با اشاره به تالاب هامون، در جنوب شرق ایران، که سرچشمه آن رودخانه هیرمند در افغانستان است، می‌گوید: «هامون روزگاری ۱۰ میلیارد متر مکعب آب در دل خود داشت، تا حدود ۱۵ سال پیش هم زنده بود، اما حالا خشک شده است. مدیریت دیپلماتیک ما کجا بوده که افغانستان بیاید سد بسازد و مسیر رودخانه را منحرف کند، بعد خودمان با ساختن دیواره و سد در کنار مرز باعث شویم که حتی سیلاب‌ها هم وارد کشور نشود؟ این همان سوءمدیریت در منابع آب و حکمرانی غلط در مسائل کلان کشور است.»

سالانه ۸ برابر گنجایش سد کرج از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود/ کم‌آبی، ناشی از تغییر اقلیم یا سوءمدیریت؟ / ۳ تالاب و یک دریاچه که رو به نابودی هستند

غرب؛ تالاب خان میرزا

تالاب کوچک خان میرزا در شهرستان لردگان - چهارمحال و بختیاری نیز بر اثر توسعه بی‌رویه و توسعه کشاورزی خشک شده و گاه‌گاهی در پاییز دچار خودسوزی می‌شود و آتش می‌گیرد.

محمدی در این‌باره توضیح می‌دهد: «این اتفاق به دلیل پایین‌رفتن شدید سطح تالاب و وجود منابع کربن در زیر آن است که در اثر فعل و انفعالات شیمیایی شعله‌ور می‌شود.»

او اضافه می‌کند: «تا همین یک سال گذشته هم استانداری و مقامات اجرایی منطقه تصمیم داشتند در محدود تالاب شهرک‌سازی کنند بدون در نظر گرفتن اینکه ممکن است در اثر یک بارندگی ناگهانی در این محیط تالابی، آب بالا بیاید.»

سالانه ۸ برابر گنجایش سد کرج از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود/ کم‌آبی، ناشی از تغییر اقلیم یا سوءمدیریت؟ / ۳ تالاب و یک دریاچه که رو به نابودی هستند

شمال؛ تالاب انزلی

طی چند دهه گذشته، ورود فاضلاب، زباله و پسماند‌های کشاورزی به تالاب انزلی و ساخت‌وساز پیرامون آن، ترکیبات آلی دریاچه را به‌قدری افزایش داده که با رویش گیاهان مختلف و ایجاد رسوب، عمق ۱۰ متری این تالاب امروزه به نیم متر رسیده است.

محمدی در این راستا تأکید می‌کند: «تغییرات اقلیمی در خشکی و کم‌آبی این تالاب، هیچ نقشی نداشته و صرفاً مداخلات انسانی، یکی از پُرآب‌ترین و پُربارش‌ترین مناطق کشور را به مرز نابودی رسانده است.»

بیشتر بخوانید: فیلم/ تبدیل سد لتیان به رودخانه‌ای باریک

به گفته او، «ما تقریباً ۹۰ درصد گستره تالابی کشور را از دست داده‌ایم، میانگین برداشتمان از آب‌های زیرزمینی به سالانه یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب -هشت برابر گنجایش سد کرج- رسیده است. هر سال هم به این میزان اضافه می‌شود که نتیجه‌اش فرونشست زمین و نابودی محیط‌زیست.»

سالانه ۱۰ سانتی‌متر فرونشست زمین

طبق مقاله منتشرشده در مجله Science Advances، بیش از ۳ درصد از مساحت ایران، یعنی حدود ۵۶ هزار کیلومتر مربع از خاک کشور، در حال فرونشست است و «استخراج آب‌های زیرزمینی به‌منظور آبیاری» علت اصلی آن است. مطابق این تحقیق، یک‌پنجم جمعیت کشور در معرض خطر مستقیم فرونشست هستند.

مدیر انجمن دیده‌بان کوهستان در این‌باره می‌گوید: «سالانه در ۳ هزار کیلومتر مربع از این پهنه، بالای ۱۰ سانتی‌متر فرونشست داریم و متأسفانه این رقم در برخی مناطق مانند کرمان به ۳۵ سانتی‌متر هم می‌رسد.

بحران آب و فرونشست کاملاً جدی است و بیش از ۹۰ درصد آن ماحصل سوءمدیریت است. شاید ۱۰ درصد ناشی از تغییرات اقلیمی باشد؛ که می‌توانستیم با آن مقابله کنیم و با کاهش مصرف آب کاری کنیم اقتصادمان کمتر متکی به کشاورزی باشد، نه اینکه صادرات محصولات آب‌بر، مانند پرتقال وسیب، را جزو افتخاراتمان بدانیم. دقیق‌تر نگاه کنیم، عوارض تغییر اقلیم هم زاییده سوءمدیریت در سطح کلان است.»

سالانه ۸ برابر گنجایش سد کرج از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود/ کم‌آبی، ناشی از تغییر اقلیم یا سوءمدیریت؟ / ۳ تالاب و یک دریاچه که رو به نابودی هستند

بی‌توجهی به حقابه‎‌های محیط‌زیست؛ فاجعه مدیریتی

عباس محمدی ضمن اشاره به کم‌توجهی مسئولان در تأمین حقابه‌های محیط‌زیست، به بیان اهمیت این مسئله در حفظ سلامت آب‌ها می‌پردازد: «نادیده گرفتن حق‌آبه‌های محیط‌زیستی هم از دیگر فجایع مدیریتی است. وزارت نیرو، مقامات استانی و بخشداری‌ها حقابه محیط‌زیست را اصلاً قبول ندارند. یعنی اول آب شرب را از منابع آبی تأمین می‌کنند، بعد کشاورزی، بعد صنعت و اگر چیزی ماند، که معمولاً نمی‌ماند، به محیط‌زیست اختصاص می‌دهند.»

او اضافه می‌کند: «اساساً از دید مسئولان، آبی که سمت تالاب یا دریا می‌رود، هدر داده می‌شود؛ در حالی که این روند برای بقای جانداران آبی و حفظ منابع آب لازم و ضروری است. مثلاً آب اروندرود که به خلیج فارس می‌ریزد، شوری آب دریا را تعدیل و شرایط را برای تخم‌ریزی ماهیان فراهم می‌کند؛ پس این هدررفت نیست و بخشی از چرخه طبیعی است.»