جعفر پناهی کیست؟/ مروری بر سینمای مستقل فیلم ساز برنده نخل طلای کن

اقتصاد۲۴- شیوا سپهری: جعفر پناهی، کارگردان برجسته سینمای ایران، یکی از چهره‌های شناخته‌شده و جریان‌ساز در سینمای ایران است که آثارش مرتبط با دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی بوده است. او اولین‌بار در کودکی با بازی در فیلم کوتاه «فیل و فنجان» وارد عرصه هنر شد و سپس با نقش‌آفرینی در چند اثر دیگر و عکاسی در دوران سربازی پی گرفت. نمایشگاهی از عکس‌های جنگ در پادگان باعث شد تا به‌عنوان مستندساز راهی جبهه شود و از دل واقعیت‌های تلخ جنگ، به زبان تصویر نزدیک‌تر شود.

بادکنک سفید جعفر پناهی و همکاری با کیارستمی

پناهی سال ۱۳۷۳ نخستین فیلم سینمایی‌اش را با عنوان «بادکنک سفید» و به نویسندگی عباس کیارستمی برای شبکه دو سیما ساخت. هرچند این فیلم در داخل کشور با استقبال چندانی مواجه نشد، اما در سطح جهانی درخشید و موفق به دریافت جوایز متعددی از جمله دوربین زرین، جایزه هنر و تجربه و جایزه انجمن منتقدان بین‌المللی جشنواره کن، جایزه بزرگ توکیو و جایزه جشنواره سائو پائولو شد.

نخستین فیلم‌های فیلم ساز آینده دار

در ادامه، پناهی با ساخت فیلم‌هایی، چون «آینه»، «دایره»، «جمعه»، «طلای سرخ»، «کافه ترانزیت»، «آفساید»، «پرده»، «این یک فیلم نیست»، «تاکسی» و «سه رخ» توانست جایگاه خود را در میان فیلم‌سازان صاحب‌سبک تثبیت کند؛ آثاری که بسیاری از آنها در جشنواره‌های جهانی جوایز بزرگی کسب کرد. از جمله افتخارات او می‌توان به خرس نقره‌ای جشنواره برلین برای نویسندگی فیلم «پرده»، خرس طلایی برلین برای «تاکسی»، جایزه بهترین فیلم‌نامه کن برای «سه رخ» و نامزدی اسکار برای «این یک فیلم نیست» اشاره کرد.

فیلم آفساید جعفر پناهی

فیلم «آفساید» نقطه عطفی در کارنامه پناهی بود؛ اثری که در دهه ۸۰ با موضوع ممنوعیت ورود زنان به ورزشگاه‌ها ساخته شد و با وجود ممانعت از نمایش رسمی، به‌صورت گسترده از طریق سی‌دی‌های خیابانی در میان مردم دست به دست شد. روایت آن فیلم، تصویری دقیق و تاثیرگذار از مطالبه اجتماعی زنان ایرانی بود.

بیشتر بخوانید: سعید روستایی کیست؟ / نگاهی به آثار مهم فیلم‌ساز جوان

بازداشت و زندان جعفر پناهی

پناهی همواره از بیان صریح دیدگاه‌هایش در قبال مسائل اجتماعی و سیاسی پرهیز نکرد. همین بود که پس از اعتراضات سال ۱۳۸۸، به دلیل شرکت در مراسم یادبود جان‌باختگان و فعالیت‌های انتقادی، بازداشت شد و در نهایت با یکی از سنگین‌ترین احکام قضایی برای یک هنرمند در آن سال‌ها مواجه شد؛ شش سال حبس تعزیری و ۲۰ سال محرومیت از فیلم‌سازی، فیلمنامه‌نویسی، سفر خارجی و مصاحبه با رسانه‌ها.

جعفر پناهی و حوادث سال ۱۴۰۱

در تیرماه ۱۴۰۱، او برای پیگیری وضعیت دو فیلم‌ساز دیگر به دادسرای اوین رفت و همان‌جا بازداشت شد. در پی این بازداشت، موج گسترده‌ای از واکنش‌ها به راه افتاد. از جمله می‌توان به بیانیه مشترک او و محمد رسول‌اف از زندان، اشاره کرد که در آن تأکید کردند: «ما فیلمسازیم. مستقل‌ایم؛ و مجرم نزد صاحبان قدرت.»

علیرغم مشکلاتی که وی در این سال‌ها پیدا کرده بود و به گفته وکیلش نزدیک به «۱۴ سال ممنوع الخروج بود»، در سال ۱۴۰۲ ممنوع‌الخروجی‌اش لغو شد و ایران را به مقصد فرانسه ترک کرد. او در جشنواره کن ۲۰۲۵ با فیلم «یک تصادف ساده» موفق شد نخل طلایی این جشنواره معتبر را از آن خود کند و دومین کارگردان ایرانی شود که این افتخار را کسب کرده است.

او اکنون به همراه همسرش، طاهره سعیدی، و دو فرزندشان در فرانسه زندگی می‌کند.

جوایز و افتخارات شاخص جعفر پناهی:

• دوربین زرین جشنواره کن (۱۹۹۵) برای «بادکنک سفید»

• خرس نقره‌ای جشنواره برلین (۲۰۱۳) برای «پرده»

• خرس طلایی جشنواره برلین (۲۰۱۵) برای «تاکسی»

• جایزه بهترین فیلم‌نامه جشنواره کن (۲۰۱۸) برای «سه رخ»

• جایزه آسیا پاسیفیک برای فیلم‌نامه «گُل»

• نامزدی اسکار برای «این فیلم نیست»

• جایزه ساخاروف

• عضویت در هیئت داوران جشنواره‌های بین‌المللی

در ادامه، به بررسی سه فیلم اخیر جعفر پناهی می‌پردازیم:

جعفر پناهی و یک تصادف ساده (It Was Just an Accident 2025) 

«یک تصادف ساده» جدیدترین اثر جعفر پناهی است که در سال ۲۰۲۵ موفق به کسب نخل طلایی جشنواره کن شد. این فیلم، با الهام از تجربیات شخصی پناهی از دوران زندان، داستان مردی به نام وحید را روایت می‌کند که در یک گاراژ کار می‌کند و مردی را می‌بیند که گمان می‌کند زندان بان سابقش است. این مواجهه، وحید را وارد مسیری پیچیده از تردید و انتقام می‌کند.

فیلم بدون دریافت مجوز‌های رسمی و با نقض قوانین مرتبط با حجاب در ایران ساخته شده است. پناهی در این اثر، با بهره‌گیری از سبک مستند-داستانی، به بررسی موضوعاتی، چون هویت، خشونت و عدالت می‌پردازد. بازیگران فیلم، از جمله وحید مبصری و مریم افشاری، نقش‌های خود را با قدرت و تأثیرگذاری اجرا کرده‌اند.

جعفر پناهی سه رخ (۳ Faces) ۲۰۱۸

فیلم «سه رخ» در سال ۲۰۱۸ در بخش مسابقه اصلی جشنواره کن به نمایش درآمد و جایزه بهترین فیلمنامه را به طور مشترک دریافت کرد. این فیلم داستان بازیگر مشهوری را روایت می‌کند که ویدئویی از دختری جوان دریافت می‌کند که ادعا می‌کند خانواده‌اش مانع از ادامه تحصیل او در رشته بازیگری شده‌اند. این موضوع، بازیگر را به سفری در مناطق روستایی ایران می‌کشاند تا حقیقت را کشف کند.

پناهی در «سه رخ» به بررسی تضاد‌های فرهنگی و اجتماعی در ایران می‌پردازد و با استفاده از سبک مینیمالیستی و روایت غیرخطی، مخاطب را به تفکر درباره مسائل عمیق اجتماعی و فردی وامی‌دارد.

تاکسی (Taxi) ۲۰۱۵

فیلم «تاکسی» در سال ۲۰۱۵ موفق به کسب خرس طلایی جشنواره فیلم برلین شد. در این فیلم مستندگونه، پناهی خود نقش راننده تاکسی را ایفا می‌کند و با مسافران مختلف در خیابان‌های تهران گفت‌و‌گو می‌کند. این گفتگوها، بازتابی از مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه ایران هستند.

پناهی با استفاده از فضای محدود داخل تاکسی و دوربین‌های مخفی، تلاش کرده است تصویری واقعی از زندگی روزمره مردم ایران ارائه دهد.