نقش‌و مسئولیت متمایز چهار کشور ایران، عربستان، عمان و امارات در کنسرسیوم هسته‌ای خلیج فارس/ طرحی برای هسته‌ای بدون تحریم؟

اقتصاد۲۴- همزمان با مذاکرات غیر مستقیم ایران و آمریکا به میانجی‌گری عمان، برخی رسانه‌ها از طرح تشکیل کنسرسیوم منطقه‌ای هسته‌ای برای عبور از اختلافات حول محور غنی‌سازی می‌گویند.

در واقع، چهار پژوهشگر از دانشگاه پرینستون، از جمله سید حسین موسویان، این طرح جدید را برای خروج از بن‌بست هسته‌ای پیشنهاد داده‌اند.

در این مدل، ایران مسئول توسعه و بهره‌برداری از سانتریفیوژ‌ها باقی می‌ماند، اما فرایند غنی‌سازی اورانیوم تحت نظارت بین‌المللی و با مشارکت کشور‌های منطقه از جمله عربستان، عمان و امارات، در تأسیساتی خارج از خاک ایران انجام می‌شود.

این طرح با هدف کاهش نگرانی‌های بین‌المللی درباره گسترش فناوری حساس هسته‌ای در منطقه، حفظ حقوق ایران در غنی‌سازی، و ایجاد زیرساختی برای توافقی پایدار و مورد تضمین طرفین پیشنهاد شده و می‌تواند راهی برای عادی‌سازی پرونده هسته‌ای ایران در آژانس و شورای امنیت باشد.

ابتکار پرینستون برای حل بحران هسته‌ای

در ادامه مشروح مقاله‌ای که سه دانشمند هسته‌ای دانشگاه پرینستون آمریکا - فرانک فون هیپل، الکساندر گلاسر، ضیا میان و سید حسین موسویان متخصص سیاست هسته‌ای خاورمیانه دانشگاه پرینستون - درباره این طرح نوشته‌اند، می‌خوانید:

در مذاکرات کنونی میان ایالات متحده و ایران که با میانجی‌گری عمان درباره آینده برنامه غنی‌سازی اورانیوم ایران در حال انجام است، "کنسرسیوم هسته‌ای منطقه‌ای" به‌عنوان راهی برای پر کردن شکاف بین خواسته‌های آمریکا مبنی بر توقف کامل غنی‌سازی اورانیوم توسط ایران و پافشاری ایران بر حقوق و دستاوردهایش در زمینه غنی‌سازی، مطرح شده است.

بیشتر بخوانید:حق غنی‌سازی، خط قرمز واشنگتن یا برگ برنده تهران؛ آیا تناقض گویی‌های آمریکا مذاکرات را به شکست می‌کشاند؟

طبق گزارشات منتشره ایران پیشنهاد یک کنسرسیوم هسته‌ای شامل عربستان سعودی و امارات متحده عربی را داده است؛ به‌گونه‌ای که ایران اورانیوم را در مقیاس بالا برای استفاده تجاری و تحت نظارت این کشور‌ها و بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی غنی‌سازی کند. متقابلا ایالات متحده نیز پیشنهادی به ایران ارائه کرده که در آن کنسرسیومی متشکل از ایران، عربستان، سایر کشور‌های منطقه و همچنین آمریکا تشکیل شود، مشروط بر اینکه ایران کل صنعت غنی‌سازی اورانیوم تعطیل شود.

رویکرد‌های «همه یا هیچ» در مسئله غنی‌سازی ممکن است مدلی قابل‌قبول برای هیچ‌یک از طرفین نباشد.

نگرانی‌ها درباره غنی‌سازی اورانیوم و احتمال تسلیحات هسته‌ای در ایران و عربستان را می‌توان از طریق کنسرسیوم هسته‌ای منطقه‌ای برطرف کرد؛ به‌طوری‌که فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی میان کشور‌ها تقسیم شود و به‌صورت ملی دنبال نگردد.

در اینجا طرحی از یک کنسرسیوم هسته‌ای چندملیتی منطقه‌ای خلیج فارس ارائه می‌شود که شرکای اولیه آن ایران، عمان، عربستان سعودی و امارات متحده عربی هستند.

نقش‌و مسئولیت متمایز چهار کشور ایران، عربستان، عمان و امارات در کنسرسیوم هسته‌ای خلیج فارس

۱. ایران: توسعه، تولید، نصب، بهره برداری، مدیریت و رهبری سانتیریفیوژ‌ها در کنسرسیوم

توسعه، تولید و بهره‌برداری از سانتریفیوژ‌ها برای غنی‌سازی اورانیوم همواره محور برنامه هسته‌ای ایران و دستاورد‌های تکنولوژیک و فناورانه آن بوده است. در قالب یک سازمان چندملیتی منطقه‌ای، منطقی خواهد بود که ایران همچنان بر همین حوزه تمرکز داشته باشد.

ایران تحقیق، توسعه، ساخت، تولید سانتریفیوژ‌ها و بهره‌برداری از آبشار‌های آزمایشی تحقیق و توسعه را حفظ خواهد کرد. این فعالیت‌ها می‌توانند در تاسیسات هسته‌ای فعلی ایران ادامه یابند.

در طول سال‌ها، ایران نسل‌های متعددی از سانتریفیوژ‌ها را توسعه داده و تا حدودی به کار گرفته است. سانتریفیوژ‌های نسل اولیه ایران، امروزه تا حد زیادی منسوخ و غیر اقتصادی تلقی می‌شود. با توجه به موفقیت ایران در توسعه نسل‌های پیشرفته‌تر سانتریفیوژها، منطقی خواهد بود که ایران در چارچوب این توافق، ضمن توقف نسل‌های قدیمی، آنها را تا زمانی که کارخانه غنی‌سازی متعلق به کنسرسیوم برای نصب سانتریفیوژ آماده شود؛ حفظ کند. از منظر عملیاتی و اقتصادی، ممکن است کار با تعداد کمتری از انواع سانتریفیوژ پیشرفته ترجیح داده شود. تصمیم‌گیری در مورد اینکه از چه نوع سانتریفیوژی برای استقرار استفاده شود، به شرکای کنسرسیوم واگذار خواهد شد.

اجزای تازه تولیدشده سانتریفیوژ‌های پیشرفته توسط ایران نیز در انبار در ایران تحت نظارت آژانس ذخیره می‌شوند. این اجزا طبق نیاز ساخته شده و به تأسیسات تولید اورانیوم غنی شده کنسرسیوم در کشور دیگر عضو کنسرسیوم منتقل خواهند شد، جایی که سانتریفیوژ‌های پیشرفته توسط تکنسین‌های ایرانی نصب و بهره‌برداری می‌شوند.

در این مدل:

اولا: ایران به‌عنوان رهبر فنی کنسرسیوم، توسعه طراحی‌های پیشرفته‌تر سانتریفیوژ مانند IR-۷، IR-۸، IR-۸ B و IR-۹ را ادامه و بعهده خواهد داد.

ثانیا: ایران هیچ فناوری سانتریفیوژ به کشور‌های دیگر منتقل نخواهد کرد و تکنولوژی سانتریفیوژ در انحصار ایران خواهد بود.

ثالثا: در دوره گذار تا زمان تاسیس و عملیاتی شدن کنسرسیوم منطقه‌ای، ایران می‌تواند از اورانیوم غنی‌شده زیر ۵٪ تحت نظارت آژانس برای مصرف داخلی خود استفاده کند.

رابعا: بقیه ذخایر اورانیوم غنی‌شده سطح بالا به زیر ۵٪ تبدیل و به انبار مرکزی کنسرسیوم در کشور دیگر عضو کنسرسیوم منتقل خواهد شد.

۲. عمان: تاسیسات تولید اورانیوم غنی شده

مکان طبیعی برای میزبانی کارخانه تولید اورانیوم غنی شده کنسرسیوم، عمان است که در مجاورت ایران، عربستان و امارات قرار دارد. این کشور چندین بار نقش میانجی بین ایران و آمریکا را ایفا کرده است. تأسیسات، که با سرمایه‌گذاری مشترک اعضای کنسرسیوم ساخته خواهد شد، به‌اندازه نیاز‌های راکتور‌های کشور‌های منطقه طراحی خواهد شد.

تجربه ساخت کارخانه URENCO اروپا در آمریکا نشان می‌دهد اجرای این پروژه ممکن است ۳ تا ۴ سال طول بکشد.

تأسیسات در عمان توسط تکنسین‌های ایرانی مدیریت و بهره‌برداری شده و تحت نظارت آژانس خواهند بود. همچنین ممکن است یک نهاد نظارتی منطقه‌ای مشابه EURATOM و ABACC ایجاد شود که در کنار آژانس، مسئول نظارت و حسابرسی مواد هسته‌ای باشد.

محصول اورانیوم غنی‌شده و پسماند اورانیوم از تأسیسات عمان خارج می‌شود تا احتمال استفاده از آن برای غنی‌سازی سطح بالا با کاربرد نظامی کاهش یابد.

۳. عربستان سعودی: مرکز تولید UF ۶ و نگهداری اورانیوم غنی شده کنسرسیوم

استخراج اورانیوم، واردات سنگ اورانیوم، تبدیل آن به UF ۶، ذخیره محصول غنی‌شده کنسرسیوم و تبدیل مجدد آن به اکسید اورانیوم برای تولید سوخت، در عربستان انجام خواهد شد. ذخایر LEU می‌تواند تحت نظارت آژانس مشابه انبار قزاقستان باشد. آژانس گزارش داده که عربستان برنامه اکتشاف استراتژیک منابع اورانیوم را آغاز کرده ولی هنوز تولیدی نداشته است.

بیشتر بخوانید تحلیل فلاحت پیشه از روند مذاکرات ایران و آمریکا

۴. امارات متحده عربی: دفتر مرکزی مدیریتی و بازرگانی کنسرسیوم

دفتر مرکزی مدیریتی کنسرسیوم می‌تواند در امارات باشد. امارات نیز می‌تواند از مشتریان اولیه خدمات غنی‌سازی کنسرسیوم باشد. نیروگاه براکه امارات شامل چهار راکتور است که توسط کره جنوبی ساخته شده‌اند. امارات برای نیاز‌های سوخت خود از بازار‌های جهانی خرید می‌کند و در حال حاضر از شرکت‌های روسی، فرانسوی و استرالیایی خدمات می‌گیرد.

۵. مالکیت کنسرسیوم

در حالی‌که مالکیت و بهره‌برداری اولیه کنسرسیوم به کشور‌های منطقه تعلق دارد، امکان مشارکت کشور‌های دیگر خاورمیانه (مانند مصر و ترکیه) که راکتور‌هایی در حال ساخت دارند، و همچنین کشور‌های دارای تخصص غنی‌سازی مانند آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، آلمان، بریتانیا و هلند وجود خواهد داشت.

۶. ضمانت کنسرسیوم

چنین ترتیبی باید با قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل به رسمیت شناخته شده و تضمین شود. همچنین نیاز به تأیید کنگره آمریکا دارد تا از تکرار تجربه نقض برجام توسط آمریکا جلوگیری شود. اگر ترامپ رئیس‌جمهور جمهوری‌خواه از این توافق حمایت کند، احتمال تصویب آن در سنا وجود دارد. مجلس ایران نیز باید آن را تصویب کند.

۷. ناظر کنسرسیوم

این پیشنهاد، حاصل مجموعه‌ای از مقالات تفصیلی نویسنده گان این مقاله بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۵ است. مطابق با این طرح‌ها، نهاد منطقه‌ای یا یک سازمان مکمل می‌تواند مسئول نظارت بر ایمنی هسته‌ای و راستی‌آزمایی با مشارکت آژانس باشد و نهایتاً بخشی از زیرساخت منطقه عاری از سلاح هسته‌ای شود.

۸. خروجی کنسرسیوم برای ایران

با توافق در مورد این طریق، تحریم‌های هسته‌ای ایران باید برداشته شده، پرونده هسته‌ای ایران در آژانس عادی شده و پرونده هسته‌ای ایران در شورای امنیت نیز بسته شود.