مواد منفجره تخریب سایت‌های فردو و نطنز کمتر از ادعای آمریکا/ ارزیابی اولیه زلزله‌شناسی درباره استفاده از بمب‌های سنگرشکن

اقتصاد۲۴- در اولین ساعات اول تیر ۱۴۰۴ (۲۲ ژوئن ۲۰۲۵) بمب‌افکن‌های متجاوز نیروی هوایی امریکا و موشک‌های کروز زیردریایی به سه سایت تاسیسات هسته‌ای ایران که تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هستند حمله کردند: تأسیسات فردو، نطنز و اصفهان. حدود ۱۲۵ هواپیمای امریکایی در این ماموریت شرکت داشتند، ۷۵ پرتابه مهمات هدایت‌شونده دقیق استفاده شد و جنگنده‌های نسل چهارم و پنجم به بمب‌افکن‌های رادارگریز B-۲ در این ماموریت پیوستند. بی-۲ها ۱۴ بمب نفوذگر عظیم را روی سایت‌های فردو و نطنز – ۱۲ تا روی فردو و ۲ تا روی نطنز - انداختند.

 این اولین استفاده عملیاتی از بمب‌های سنگرشکن بود که به‌طور خاص برای این نوع اهداف مدفون ژرف طراحی شده بود. هر بمب سنگرشکن ۳۰۰۰۰ پوند - حدود ۱۳.۶ تن وزن دارد و هر بی-۲ می‌تواند فقط دو عدد از این سلاح‌ها را حمل کند، که نشان می‌دهد حداقل هفت بی-۲ در این عملیات شرکت داشته‌اند.

یک بمب سنگرشکن، هنگامی که در ژرفای ۶۰ متری منفجر می‌شود، می‌تواند امواج لرزه‌ای ایجاد کند که به صورت زلزله در فاصله‌های نزدیک تا ۳۰ کیلومتری قابل ثبت است. رویداد ثبت شده به عواملی مانند قدرت انفجار بمب، زمین‌شناسی منطقه و نوع حسگر‌های مورد استفاده بستگی دارد. بمب‌های سنگرشکن به گونه‌ای طراحی شده‌اند که قبل از انفجار، به عمق زمین نفوذ کنند، که می‌تواند امواج لرزه‌ای را در مقایسه با انفجار‌های سطحی یا هوایی تقویت کند. بمب اول ابتدا وظیفه حفاری را برعهده می‌گیرد و بمب دوم ژرفای بیشتر و انفجار دوم را انجام می‌دهد. نوع سنگ یا خاکی که امواج در آن حرکت می‌کنند، به‌طور قابل توجهی بر نحوه انتشار آنها و میزان قدرت آنها هنگام رسیدن به لرزه‌نگار تأثیر می‌گذارد.

زلزله‌شناسان ویژگی‌های امواج لرزه‌ای، مانند زمان رسیدن، دامنه و محتوای فرکانسی آنها را تجزیه و تحلیل می‌کنند تا منبع رویداد - زلزله طبیعی یا انفجار - را تعیین کنند. درک چگونگی تولید امواج لرزه‌ای با بمب‌های سنگرشکن برای نظارت بر کاربرد و ارزیابی اثر آنها مهم است. آسیب ناشی از موج انفجار معمولا به محدوده بسیار نزدیک‌تر، معمولا در عرض چند کیلومتر، محدود است و البته با شدت فراوان در محدوده برخورد و انفجار رخ می‌دهد.

میزان خسارت به‌شدت به اندازه انفجار، نوع سازه و فاصله از محل انفجار بستگی دارد. انفجارها، به ویژه انفجار‌های زیرزمینی، امواج لرزه‌ای ایجاد می‌کنند که شدت آنها با افزایش فاصله کاهش می‌یابد. سازوکار اصلی آسیب، موج انفجار است، که عبارت است از جریان هوای رو به بیرون که بر سازه‌ها فشار وارد می‌کند.

بیشتر بخوانید:  اسرائیل به دنبال راه خروج آبرومندانه از جنگ با ایران است/ مذاکره با آمریکا فعلا به صلاح نیست

برای انفجار یک کیلو تن تی‌ان‌تی - معادل ایجاد یک زمین‌لرزه با بزرگای ۴ - آسیب شدید و مخرب به ساختمان‌ها ممکن است تا حدود ۵۰۰ متری گسترش یابد، در حالی که برای انفجار ۱۰ مگاتن - معادل رخداد زلزله‌ای با بزرگای ۶.۷ - ممکن است تا حدود ۹ کیلومتری تخریب شود. در ۴ اوت ۲۰۲۰ انفجار بیروت ناشی از انفجار مقدار زیادی نیترات آمونیوم بود، امواج لرزه‌ای معادل زلزله‌ای به بزرگای ۳.۳ ایجاد کرد.

 انفجار نیترات آمونیوم معادل ۰.۸ تا ۱.۳ کیلوتن (۸۰۰ تا ۱۳۰۰ تن) تی ان تی تخمین زده شد. اثر انفجار با توجه به اینکه یک رویداد سطحی بود، تقویت شد. انفجار تقریبا ۲۷۵۰ تن نیترات آمونیوم ذخیره شده در بندر بیروت موجب چنین زلزله مصنوعی شد. انفجار در منطقه وسیعی احساس شد و امواج لرزه‌ای آن تا قبرس، در فاصله ۱۶۰ کیلومتری بیروت، ثبت شد. در استفاده از بمب‌افکن‌های B-۲ و بمب‌های نفوذگر مهمات انبوه (MOP)، که به عنوان سنگرشکن نیز شناخته می‌شوند، در حملات تجاوزکارانه علیه سایت‌های هسته‌ای ایران هیچ نشانه‌ای از فعالیت لرزه‌ای قابل توجه ناشی از این حملات در نزدیک‌ترین ایستگاه لرزه‌نگاری پژوهشگاه وجود ندارد.

 * ارزیابی اولیه یک بمب سنگرشکن bunker buster bomb ۳۰۰۰۰ پوندی که با نام نفوذگر مهمات عظیم (MOP) massive ordnance penetrator نیز شناخته می‌شود، برای نفوذ به سازه‌های ژرف زیرزمینی و انفجار طراحی شده است. انفجار‌آن در حدی نیست که باعث تحریک مستقیم یک گسل برای رخداد زلزله شود. البته نیروی انفجار آن می‌تواند باعث لرزش‌های قابل توجه زمین و ایجاد زلزله مصنوعی و به‌طور بالقوه تخریب و ناپایداری زمین‌های اطراف شود. این بمب با استفاده از یک پوشش سخت شده و یک سیستم فیوز پیشرفته برای نفوذ به لایه‌های متعدد زمین و سنگ‌ها قبل از انفجار، به این هدف می‌رسد.

 سپس انفجار یک موج ضربه‌ای قدرتمند ایجاد می‌کند. یک بمب سنگرشکن ۳۰ هزار پوندی، وقتی در زیر زمین منفجر شود، می‌تواند موج ضربه‌ای معادل زلزله‌ای به بزرگای دست‌کم ۲.۷ ایجاد کند. این نیرو می‌تواند برای تخریب سازه‌هایی مانند سدها، راه‌آهن‌ها و پل‌های هوایی یا فرو ریختن تأسیسات زیرزمینی مانند سانتریفیوژ‌ها در محل سقوط بمب استفاده شود. اثر این بمب به عواملی مانند ژرفای انفجار و زمین‌شناسی اطراف بستگی دارد. بمب GBU-۵۷، یک بمب سنگرشکن عظیم با وزن ۳۰۰۰۰ پوند (۱۳.۶ تن)، یکی از بزرگ‌ترین بمب‌های غیر هسته‌ای است و برای نفوذ تا ۲۰۰ فوت / ۶۰ متر در سنگ‌ها طراحی شده است. وقتی دو بمب سنگرشکن یکی پس از دیگری در یک محل شلیک می‌شود عمدتا هدف نفوذ بیشتر و انفجار بیشتر است بنابراین می‌توان فرض کرد که درصورتی که دو بمب پی در پی در هر محل شلیک شده باشد ژرفای نفوذ به حدود ۱۰۰ متر و ماده منفجره به حدود ۳۰تن رسیده باشد.

در آن صورت انفجاری معادل یک زمین‌لرزه با بزرگای ۳ تا ۳.۵ در هر محل با دو انفجار متوالی می‌شد انتظار داشت. وقتی در شش محل در فردو چنین بمب‌هایی انداخته شده – در هر محل دو بمب – می‌بایست شش زمین‌لرزه با بزرگای حدود ۲.۷ تا ۳.۵ ثبت می‌شد. دست‌کم یک زمین‌لرزه در همین محدوده نیز باید در محدوده سایت نطنز (که دو بمب سنگر شکن در آن انداخته شده است) حس می‌شد که ثبت و حس نشده است.

تفاوت زلزله‌های زمین‌ساختی و زلزله ناشی از انفجار

یک زلزله زمین‌ساختی با بزرگای ۳ تا ۳.۵ و یک انفجار ناشی از بمب سنگرشکن، اگرچه هر دو امواج لرزه‌ای تولید می‌کنند، اما از نظر منبع، بزرگا و ویژگی‌های امواج لرزه‌ای که تولید می‌کنند، تفاوت قابل‌توجهی دارند. زلزله‌های طبیعی زمین‌ساختی ناشی از آزادسازی ناگهانی انرژی به دلیل حرکت ورقه‌های زمین‌ساختی هستند، در حالی که بمب‌های سنگرشکن برای نفوذ و انفجار در ژرفای زمین طراحی شده‌اند و یک انفجار موضعی ایجاد می‌کنند. زلزله‌ای با این اندازه ناشی از گسیختگی یک گسل و موجب آزاد شدن تنش زمین‌ساختی ذخیره شده می‌شود.

 در یک زلزله طبیعی با بزرگای ۳ تا ۳.۵ امواج لرزه‌ای در درجه اول امواج P (امواج فشاری) و امواج S (امواج برشی) تولید می‌شود که نسبت دامنه امواج S در آنها بیشتر از لرزه‌های ناشی از انفجار‌ها است. یک زلزله با بزرگای ۳ تا ۳.۵ با نیرویی که توسط یک بمب سنگرشکن ایجاد می‌شود، یکسان نیست. یک بمب سنگرشکن از طریق نیروی انفجاری خود، می‌تواند امواج لرزه‌ای ایجاد کند که ممکن است با یک زلزله با بزرگای ۳ تا ۳.۵ قابل مقایسه باشد. بمب‌های سنگرشکن برای نفوذ به اعماق زمین و سپس انفجار و ایجاد یک موج ضربه‌ای قدرتمند طراحی شده‌اند. این موج ضربه‌ای می‌تواند باعث جنبش زمین و لرزش قابل توجه زمین شود، مشابه آنچه در هنگام زلزله احساس می‌شود.

 قدرت تخریب بمب اغلب بر اساس بزرگای معادل زلزله‌ای که ایجاد می‌کند توصیف می‌شود تا به مردم درکی از نیروی وارده داده شود. انفجار چنین بمبی در درجه اول به دلیل فشار شدید انفجار به سمت بیرون ناشی از امواج لرزه‌ای فشاری P بسیار قوی است، اما امواج S را نیز ایجاد می‌کند که دامنه آن بسیار کوچک‌تر از امواج S حاصل از گسلش زمین‌ساختی است. انفجار چنین بمبی در پیرامون محیط انفجار می‌تواند باعث خسارات سازه‌ای قابل توجهی به ساختمان‌ها شود، و به‌طور بالقوه دهانه‌های بزرگی ایجاد کند و باعث لرزش گسترده شود. انفجارها، به ویژه آنهایی که در زیر زمین رخ می‌دهند، با موج P اولیه قوی‌تر و نیروی شعاعی (به سمت بیرون) مشخص می‌شوند.

جمع‌بندی اولیه

به نظر می‌رسد که با عدم مشاهده زمین‌لرزه قابل ملاحظه در ایستگاه لرزه‌نگاری قم در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری سایت فردو، باید قدرت انفجاری و اساسا نوع بمب‌های انداخته شده سنگرشکن مورد تردید و بررسی مجدد قرار گیرد. سقوط چنین بمب‌های Bunker Buster قاعدتا و دست‌کم باید شش زمین‌لرزه ناشی از انفجار با بزرگای حدود ۲.۷ تا ۳.۵ در فردو و یک زمین‌لرزه با چنین اندازه‌ای در سایت نطنز ایجاد می‌کرد که در ایستگاه لرزه نگاری باند پهن قم به خوبی ثبت می‌شد و بررسی دقیق‌تر میدانی نیز می‌باید به وضوع حس و گزارش می‌شد. از سوی دیگر بررسی مجدد آثار تخریبی احتمالی در محل سقوط بمب‌ها می‌تواند به درک اندازه و قدرت انفجاری این بمب‌ها کمک کند. بر اساس آخرین بررسی‌ها تا ظهر دوم تیر ۱۴۰۴، زمین‌لرزه‌هایی با اندازه‌های فوق در محدوده فردو و نطنز ثبت نشده است.

گزارش‌های میدانی نیز از حس شدن لرزه‌های خفیف در فاصله حدود بیست کیلومتری سایت فردو خبر می‌دهد. بر این اساس - و بر اساس اطلاعات موجود تا ظهر ۲ تیر۱۴۰۴- و با توجه به مدل کاهندگی Attenuation جنبش زمین به نظر می‌رسد هر نقطه مورد حمله تجاوزکارانه دشمن در سایت‌های فردو و نطنز در معرض انفجار در حدود ۱ تن تی‌ان‌تی (حدود ۲۰۰۰ پوند) بوده که احتمالا زمین‌لرزه‌هایی حداکثر در حدود ۲ ایجاد کرده است. این بررسی با دسترسی به یافته‌های علمی بیشتر قابل تکمیل و قابل تصحیح است.