سازمان برنامه و بودجه چیست و چه وظایفی برعهده دارد؟

اقتصاد۲۴- محمد آیتی: از سازمان برنامه و بودجه به عنوان یکی از مهم‌ترین نهاد‌های دولتی در کشور نام می‌برند که مسئولیت اصلی آن برنامه‌ریزی، بودجه‌بندی و نظارت بر تخصیص منابع مالی کشور است. این سازمان، وظیفه رنامه‌ریزی و نظارت توسعه‌ای و راهبردی نظام اقتصادی و اجتماعی کشور را بر عهده دارد و با بررسی و تعیین اولویت‌های ملی، به دولت کمک می‌کند تا منابع مالی را به بهترین شکل ممکن مدیریت و هزینه کند. 

سازمان برنامه و بودجه چیست؟

سازمان برنامه و بودجه یکی از نهاد‌های کلیدی و حیاتی در نظام اجرایی کشور به شمار می‌رود که مسئولیت راهبری و مدیریت منابع مالی و انسانی را بر عهده دارد. این سازمان با تدوین برنامه‌های دقیق و هدفمند، تخصیص کارآمد منابع، نظارت بر پیشرفت طرح‌های توسعه‌ای و ارزیابی عملکرد نهاد‌های اجرایی، نقش مؤثر و ارزشمندی در تحقق توسعه پایدار در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایفا می‌کند. بهره‌گیری از آمار‌های قابل اتکا و تحلیل‌های تخصصی، این سازمان را قادر می‌سازد تا سیاست‌های مالی و اقتصادی کشور را با دقت تدوین کرده و با همکاری نهاد‌های مختلف، در جهت ارتقای کیفیت زندگی مردم و پاسخ‌گویی به چالش‌های توسعه‌ای گام بردارد.

تاریخچه سازمان برنامه و بودجه

تاریخچه سازمان برنامه و بودجه کشور به دوران پس از جنگ جهانی دوم بازمی‌گردد. در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی، دولت وقت ایران با هدف بازسازی کشور و مدیریت بهینه منابع مالی و انسانی، اقدام به تأسیس نهادی تحت عنوان «سازمان برنامه» کرد. این سازمان مسئولیت اجرای برنامه هفت‌ساله اول عمرانی کشور را بر عهده گرفت و به‌تدریج تبدیل به اصلی‌ترین نهاد برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی کشور شد.

بیشتر بخوانید: اتاق بازرگانی چیست و چه نقشی در اقتصاد ایران دارد؟

با این حال، در دهه‌های بعد، سازمان برنامه با اجرای چندین برنامه عمرانی و توسعه‌ای، نقشی محوری و کلیدی در نوسازی زیرساخت‌های کشور، به‌ویژه در حوزه‌هایی، چون آموزش، بهداشت، کشاورزی و حمل‌ونقل ایفا کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، سازمان برنامه به کار خود ادامه داد، اما با تغییراتی در ساختار و اهداف مواجه شد. در دهه ۱۳۸۰، این سازمان با «سازمان امور اداری و استخدامی کشور» ادغام شد و با نام «سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی» به فعالیت پرداخت.

با روی کار آمدن دولت یازدهم، سازمان مجدداً در سال ۱۳۹۵ احیا و به نام پیشین خود، یعنی «سازمان برنامه و بودجه کشور» بازگشت. از آن زمان تاکنون، این نهاد بار دیگر مسئولیت برنامه‌ریزی توسعه‌ای و تدوین بودجه کل کشور را به‌عهده دارد و همچنان به‌عنوان یکی از ارکان کلیدی در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی و راهبردی کشور شناخته می‌شود.

اهمیت سازمان برنامه و بودجه در کشور چیست؟

اهمیت سازمان برنامه و بودجه کشور در نظام حکمرانی ایران به‌واسطه نقشی استراتژیک و کلیدی که در مدیریت منابع، تدوین سیاست‌های توسعه‌ای و هدایت برنامه‌ریزی‌های اقتصادی دارد، بسیار بالا است. این سازمان به‌عنوان بازوی اصلی دولت در طراحی و هدایت مسیر رشد اقتصادی، وظیفه دارد تا میان منابع محدود کشور و نیاز‌های گسترده جامعه تعادل برقرار کند. از یک سو، سازمان برنامه و بودجه با تهیه و تنظیم بودجه سالانه کشور، مسیر هزینه‌کرد منابع عمومی را تعیین می‌کند و بر اجرای آن نظارت دارد و از سوی دیگر، با تدوین برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت توسعه‌ای، نقشه راهی برای حرکت کشور در مسیر رشد، عدالت اجتماعی و کاهش نابرابری ترسیم می‌کند. بدون وجود این نهاد، برنامه‌ریزی منسجم و پایدار در کشور امکان‌پذیر نخواهد بود و از این‌رو بسیاری بر این باورند که ادغام این مجموعه بزرگ در دولت احمدی‌نژاد، خسارت بزرگی را متوجه کشور کرد.

به انضمام مطالبی که گفته شد، این سازمان نقش حیاتی در کنترل انضباط مالی دولت، ارزیابی اثربخشی طرح‌های عمرانی و اصلاح ساختار‌های اقتصادی ایفا می‌کند. اهمیت دیگر این سازمان در آن است که تصمیمات و سیاست‌گذاری‌های آن به‌طور مستقیم بر زندگی مردم، کیفیت خدمات عمومی، سرمایه‌گذاری‌ها و حتی نرخ رشد اقتصادی کشور اثرگذار است. به‌همین دلیل، سازمان برنامه و بودجه را می‌توان یکی از ارکان اصلی پایداری و توسعه ملی دانست.

روسای سازمان برنامه و بودجه بعد از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان برنامه و بودجه کشور که یکی از نهاد‌های کلیدی در حوزه برنامه‌ریزی توسعه و بودجه‌ریزی دولت محسوب می‌شود، روسای متعددی به خود دیده است. نخستین رئیس این سازمان در دوران پس از انقلاب، «علی‌اکبر معین‌فر» بود که در بهمن ۱۳۵۷ عهده‌دار این مسئولیت شد. پس از او «عزت‌الله سحابی» و سپس «موسی خیّر» به این سمت منصوب شدند. در ادامه، «محمدتقی بانکی» و پس از او «مسعود روغنی زنجانی» به‌عنوان رئیس سازمان برنامه و بودجه و سپس وزیر برنامه و بودجه فعالیت داشتند. همچنین «حمید میرزاده» و «محمدعلی نجفی» در دهه ۷۰ خورشیدی ریاست این سازمان را بر عهده گرفتند.

در اوایل دهه ۸۰، سازمان برنامه و بودجه در ساختاری جدید به «سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی» تغییر یافت و افرادی چون «سید امیرمنصور برقعی»، «ابراهیم عزیزی» و «بهروز مرادی» در این دوران بر مسند آن تکیه زدند. در دولت یازدهم، «محمدباقر نوبخت» ابتدا به‌عنوان رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و سپس با احیای ساختار پیشین، به‌عنوان رئیس سازمان برنامه و بودجه فعالیت خود را ادامه داد. پس از او در دولت سیزدهم، «مسعود میرکاظمی» و سپس «داوود منظور» به ریاست این سازمان منصوب شدند. در ادامه و در دولت چهاردهم، «سیدحمید پورمحمدی» این مسئولیت را بر عهده گرفت. این افراد نقش مهمی در هدایت برنامه‌ریزی کلان اقتصادی، تنظیم و تدوین بودجه سالانه کشور و نظارت بر پروژه‌های عمرانی ایفا کرده‌اند.

نقش سازمان برنامه و بودجه در تهیه بودجه سالانه کشور

تنظیم بودجه سالانه کشور یکی از اصلی‌ترین و حساس‌ترین وظایف سازمان برنامه و بودجه است. این فرآیند شامل جمع‌آوری اطلاعات مالی، پیش‌بینی درآمد‌ها و برآورد هزینه‌های دولت برای یک سال مالی آینده است. سازمان برنامه و بودجه با همکاری دستگاه‌های اجرایی، نیاز‌ها و برنامه‌های هر بخش را بررسی کرده و آنها را در قالب لایحه بودجه تنظیم می‌کند. این لایحه پس از تصویب در هیئت دولت، برای بررسی و تصویب نهایی به مجلس شورای اسلامی ارائه می‌شود. در تدوین بودجه، سازمان تلاش می‌کند تا با توجه به سیاست‌های کلان اقتصادی، منابع مالی کشور را به شکل بهینه تخصیص دهد و توازن میان درآمد‌ها و هزینه‌ها را حفظ کند. اولویت‌بندی پروژه‌های عمرانی، حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، تقویت زیرساخت‌ها و تحقق اهداف برنامه‌های توسعه‌ای از جمله مواردی است که در بودجه‌نویسی مدنظر قرار می‌گیرد. به همین دلیل، بودجه سالانه نه‌تنها سند مالی دولت، بلکه ابزار مهمی برای اجرای سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی کشور به شمار می‌رود.

وظایف سازمان برنامه و بودجه چیست؟

وظایف سازمان برنامه و بودجه کشور گسترده و دربرگیرنده حوزه‌های کلیدی سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، بودجه‌ریزی و نظارت در نظام اجرایی ایران است. این سازمان به‌عنوان بازوی تخصصی دولت در امور توسعه‌ای و مالی، وظایف زیر را برعهده دارد:

تنظیم و ارائه لایحه بودجه سالانه کل کشور

تخصیص اعتبارات بودجه‌ای به دستگاه‌های اجرایی

نظارت بر اجرای بودجه و عملکرد مالی دستگاه‌ها

ارزیابی و نظارت بر پیشرفت فیزیکی و مالی طرح‌های عمرانی

پایش و ارزیابی برنامه‌های کلان کشور

تهیه و انتشار گزارش‌های اقتصادی و توسعه‌ای

اصلاح و بهبود نظام بودجه‌ریزی کشور

برنامه‌ریزی در حوزه منابع انسانی دولت

تدوین سیاست‌های آمایش سرزمین

همکاری با مجلس در بررسی و تصویب بودجه و برنامه‌ها

بررسی و تأیید طرح‌های پیشنهادی دستگاه‌ها و تخصیص منابع عمرانی

هدایت و راهبری توسعه متوازن منطقه‌ای

تحلیل محیط اقتصادی داخلی و خارجی کشور

همکاری بین‌المللی در حوزه برنامه‌ریزی و توسعه

پشتیبانی فنی و کارشناسی از دولت در تدوین سیاست‌های اقتصادی

تهیه نظام‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی برنامه و بودجه

ایجاد سامانه‌های اطلاعاتی و پایگاه‌های داده توسعه‌ای