چرا مکانیسم ماشه فعال شد؟

اقتصاد۲۴ ـ اتحادیه سه‌گانه اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) رسماً مکانیسم بازگرداندن («اسنپ‌بک») تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را فعال کردند؛ تصمیمی که طبق مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل می‌تواند ظرف ۳۰ روز تمامی تحریم‌های سابق را بازگرداند مگر اینکه شورای امنیت تصویب کند که تعلیق تحریم‌ها ادامه یابد. اروپایی‌ها این اقدام را به‌خاطر آنچه «نقض تعهدات هسته‌ای ایران» و ممانعت از دسترسی کامل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی عنوان کردند، آغاز کردند.

دلیل فعال‌سازی مکانیسم ماشه

چند عامل جمع شد تا اروپایی‌ها به این ابزار متوسل شوند: نگرانی از محدودیت‌های دسترسی بازرسان آژانس به سایت‌های هسته‌ای، افزایش سطح غنی‌سازی و اقدامات ایران پس از درگیری‌های منطقه‌ای اخیر که نگرانی‌ها دربارهِ پیامد‌های نظامی و شفافیت را تشدید کرد. هم‌زمان، مهلت زمانی مندرج در قطعنامه ۲۲۳۱—که به‌طور رسمی امکان «اسنپ‌بک» را تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ حفظ می‌کرد—باعث شد بازیگران اروپایی این آخرین راه‌حل حقوقی را پیش از انقضای آن فعال کنند. اروپایی‌ها می‌گویند هدف فشار برای بازگشت به میز مذاکره و بازگرداندن نظارت کامل است؛ ایران این اقدام را غیرقانونی می‌داند و آن را رد کرده است.

چگونه «اسنپ‌بک» کار می‌کند؟

مکانیسمِ اسنپ‌بک در متن قطعنامه ۲۲۳۱ پیش‌بینی شده است: هر «شرکت‌کننده» در برجام می‌تواند به شورای امنیت اعلام کند که طرف مقابل به‌طور چشمگیر به تعهداتش عمل نکرده است؛ از آن‌جا یک «کلاکِ ۳۰ روزه» آغاز می‌شود و اگر شورای امنیت طی آن مدت به‌تصویب ادامه تعلیق تحریم‌ها نرسد، تحریم‌های پیشینِ سازمان ملل به‌طور خودکار بازمی‌گردند. نکته عملیاتی مهم این است که ادامه‌دادن تعلیق نیازمند تصویب شورای امنیت است — چیزی که عملاً می‌تواند توسط یکی از اعضای دائم یا شمار لازم آراء ناکام گذاشته شود؛ به همین دلیل تدوین‌کنندگان برجام این مسیر را «غیرقابل وتو» در عمل توصیف کرده‌اند.

پیامد‌های فوری برای ایران و منطقه

اگر فرایند کامل شود، مفاد چند قطعنامه پیشین ۲۰۰۶–۲۰۱۰ که شامل تحریم‌های جامع تسلیحاتی، ممنوعیت غنی‌سازی و محدودیت‌های مالی و مسافرتی هدفمند است، بازمی‌گردد. در عمل این یعنی: ممنوعیت فروش و انتقال سلاح‌های متعارف، محدودیت دسترسی بانکی و بیمه‌ای برای شرکت‌ها و افراد ایرانی، و افزایش ریسک قطع شدن دسترسی به شبکه‌های مالی بین‌المللی برای معاملات نفت و تجارت. بازار انرژی و بازیگران تجاری که هنوز با ایران معامله می‌کردند ممکن است فوراً خود را از ریسک دور کنند و جریان سرمایه و صادرات نفت تحت تأثیر قرار گیرد.

پیامد‌های سیاسی و امنیتی

از منظر سیاسی، اسنپ‌بک تهران را بیشتر از جامعه بین‌المللی دور می‌کند و فضا را برای واکنش‌های تندتر—دیپلماتیک یا حتی نظامی—تنگ‌تر می‌سازد. تهران احتمالاً به اقدامات متقابل دیپلماتیک، تحریکات منطقه‌ای از طریق گروه‌های نیابتی یا تشدید برنامه‌های هسته‌ای پاسخ خواهد داد؛ این چرخه می‌تواند منطقه را وارد دوره‌ای از بی‌ثباتی تازه کند. از سوی دیگر، فعال‌سازی مکانیسم نشان‌دهنده شکست سیاست اروپایی در حفظ برجام به‌عنوان ابزاری برای مدیریت بحران است و مذاکرات طولانی‌مدت‌تر و پیچیده‌تری را می‌طلبد.

بیشتر بخوانید: روند حقوقی و دیپلماتیک بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت/ رای نیاوردن پیش‌نویس به معنای فعال شدن خودکار مکانیسم ماشه نیست!

مسائل حقوقی و اجرایی 

اگرچه بازگشت تحریم‌ها «خودکار» است، اما اجرای آنها در میدان نیازمند همکاری دولتی، نهاد‌های مالی و شرکت‌هاست. برخی کشور‌ها ممکن است از اجرای کامل سرباز زنند یا به‌دنبال راه‌های دورزدن تحریم‌ها بروند؛ در نتیجه، کارایی تحریم‌ها به توانایی جامعه بین‌المللی برای انسجام عمل بستگی دارد. همچنین نزاع‌های حقوقی و سیاسی بر سر مشروعیت فعال‌سازی می‌تواند فرایند را پیچیده کند—هم‌چنان که تهران و حامیانش فعال‌سازی را «غیرقانونی» قلمداد کرده‌اند.

سناریو‌های محتمل

در کوتاه‌مدت: اگر شورای امنیت نتواند راه‌حلی پیدا کند، مجموعه‌ای از تحریم‌های سازمان ملل ظرف حدود یک ماه بازخواهد گشت و فشار اقتصادی و سیاسی بر تهران افزایش می‌یابد. در میانه‌مدت: احتمال تشدید تنش‌ها و کاهش شانس احیای یک توافق جامع هست. در بلندمدت: یا فشار‌ها تهران را پای میز مذاکره بازمی‌گردانند یا اختلافات عمیق‌تر شده و راه به رقابت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی باز می‌شود. تصمیم اروپا برای فعال‌سازی اسنپ‌بک، هم تکیه بر ظرفیت حقوقی برجام است و هم نشانه‌ای از بن‌بست دیپلماتیک؛ نتیجه نهایی، اما بسته به رفتار بازیگران منطقه‌ای و قدرت‌های جهانی و توان آنها در هماهنگی اقدامات خواهد بود.