محمدرضا فرزین کیست؟/ کارنامه رئیس بانک مرکزی زیر ذره بین

رئیس کنونی بانک مرکزی ایران، محمدرضا فرزین، در دوره‌ای پرتنش بر این نهاد اقتصادی نظارت دارد که نرخ دلار با نوسانات شدید و جهش‌های چند ده‌هزار تومانی مواجه بوده است. کارشناسان معتقدند سیاست‌های چند نرخی و تخصیص ارز ترجیحی در دوران او، زمینه‌ساز رانت و تشدید بی‌ثباتی ارزی شده است.

محمدرضا فرزین کیست

اقتصاد۲۴- محمدرضا فرزین از دی ماه ۱۴۰۱ تاکنون ریاست بانک مرکزی ایران را برعهده دارد و هدایت سیاست‌های پولی و ارزی دولت‌های رئیسی و پزشکیان را در دوره‌ای پرچالش بر عهده گرفته؛ دوره‌ای که با نوسانات شدید ارزی و انتقادات گسترده از تصمیمات ارزی همراه بوده است. در سوابق او مدیریت عامل بانک ملی ایران دیده می‌شود و در سال‌های بعد توانست پله پله در مدیریت ارکان بانکی کشور خود را بالا بکشد.

سوابق فرزین در حوزه اقتصادی به حضورش در جایگاه‌های کلیدی بازمی‌گردد؛ ریاست هیئت عامل صندوق توسعه ملی در دولت محمود احمدی‌نژاد (۱۳۹۲–۱۳۹۱)، معاونت اقتصادی وزیر امور اقتصاد و دارایی و دبیری ستاد هدفمند کردن یارانه‌ها در دولت دهم. مسئولیت‌هایی که اغلب پروژه‌های ملی بحث برانگیزی بودند.

علاوه بر اینها، فرزین عضو حقیقی شورای پول و اعتبار به نمایندگی از رئیس‌جمهور در سال‌های ۱۳۹۲–۱۳۹۱، عضو هیئت مدیره بانک کشاورزی، دبیر کارگروه طرح تحول نظام بانکی در سال‌های ۱۳۹۲–۱۳۹۰ و دبیر کارگروه ارزش‌گذاری پول ملی در سال ۱۳۹۰ نیز بوده است. او در گذشته سمت‌هایی از جمله ریاست هیئت مدیره و سپس مدیرعاملی بانک کارآفرین را نیز بر عهده داشته است و برخی تصمیمات او طی این سال‌ها، به‌ویژه در حوزه سیاست‌های ارزی، از سوی کارشناسان اقتصادی به‌عنوان اشتباهات ساختاری تلقی شده است که تأثیر مستقیمی بر بالا رفتن قیمت ارز، تولیدکنندگان داخلی و منابع ارزی کشور داشت.

سیاست‌های غلط ارزی فرزین

یکی از مهم‌ترین محور‌های انتقادی نسبت به عملکرد محمدرضا فرزین در دوره ریاست او بر بانک مرکزی، اتخاذ سیاست‌های ارزی ناپایدار و غیرمنطقی بود که به گفته کارشناسان اقتصادی، تأثیر مخربی بر ذخایر ارزی و تولید داخلی کشور گذاشت. در حالی‌که هدف اصلی این سیاست‌ها کنترل نرخ ارز و جلوگیری از افزایش قیمت کالا‌های وارداتی عنوان می‌شد، نتیجه آن در عمل خلاف انتظار بود.

به گفته کارشناسان؛ با سیاست‌های غلط ارزی فرزین عملاً نوعی یارانه پنهان به واردات داده شد؛ به این معنا که کالا‌های خارجی با قیمت تمام‌شده کمتر از مشابه داخلی وارد کشور شدند و در نتیجه تولیدکنندگان داخلی متضرر شدند. این سیاست‌های ارزی غلط منجر به نابودی ذخایر ارزی و منابع کشور شده و منافع آن تماماً به جیب واردکنندگان، تولیدکنندگان خارجی و کارگران خارجی رفته است. این وضعیت باعث شد تولیدکنندگان برای تأمین مواد اولیه با قیمت ارز آزاد خرید کنند و همزمان برای دریافت ارز از بانک مرکزی نیز منابع مضاعفی در اختیار داشته باشند؛ امری که عملاً به دو برابر شدن نیاز سرمایه در گردش بنگاه‌ها انجامید و بسیاری از تولیدکنندگان را به مرز تعطیلی کشاند.

ریاست بانک مرکزی در سال‌های آغازین

محمدرضا فرزین زمانی ریاست خود بر بانک مرکزی را آغاز کرد که کشور با بحران ارزی و اتمام ذخایر دلاری روبه‌رو بود. در اردیبهشت ۱۴۰۱، دولت و بانک مرکزی مجبور به حذف بخش عمده کالا‌ها از فهرست دریافت دلار دولتی ۴۲۰۰ تومانی شدند و حرکت به سمت تک‌نرخی کردن ارز آغاز شد. این تصمیم، که به شکل اضطراری و بدون برنامه‌ریزی دقیق برای کنترل تورم و همسان‌سازی سیاست‌های پولی اتخاذ شد، باعث تشدید نوسانات قیمت و فشار تورمی بر بازار شد.

در این چنین شرایطی بود که علی صالح‌آبادی از ریاست بانک مرکزی خلع و فرزین به‌عنوان رئیس کل جدید معرفی شد. فرزین، با تفویض اختیارات گسترده‌تر از سوی شورای عالی هماهنگی اقتصادی سران قوا، سیاست تثبیت چندنرخی قیمت ارز را بار دیگر پیش گرفت و دلار دولتی ۲۸۵۰۰ تومانی، معروف به «دلار فرزین»، به‌عنوان نرخ ترجیحی ایجاد شد. علاوه بر آن، نرخ‌های دیگری نیز برای توزیع ارز دولتی تعریف شد.

اگرچه در آن زمان ثبات نسبی در بازار ارز تا حد زیادی ناشی از افزایش درآمد‌های نفتی و ورود منابع ارزی به کشور به دلیل سیاست‌های متعادل‌تر جو بایدن ریاست جمهوری وقت آمریکا حاکم بود و بخش عمده این منابع در اختیار بانک مرکزی قرار گرفت. با این حال، منتقدان معتقدند که سیاست‌های چندنرخی و توزیع ترجیحی ارز، علی‌رغم کنترل موقت بازار، همچنان ساختار اقتصاد را دچار پیچیدگی و عدم شفافیت کرد و بسیاری از مشکلات نظام ارزی کشور را پابرجا گذاشت. فرزین، با حفظ سمت در دولت چهاردهم، همچنان در این دوره بحرانی، چالش‌های تثبیت پول ملی و مدیریت ذخایر ارزی را بر عهده دارد.

بیشتر بخوانید: علی مدنی زاده کیست؟ / از حلقه نخبگان تا گزینه‌ای بی‌حاشیه برای وزارت اقتصاد

تحصیلات و بیوگرافی محمدرضا فرزین

محمدرضا فرزین، مدیر اقتصادی اهل نوش‌آباد کاشان است. او دارای دکترای اقتصاد و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با رتبه دانشیاری است. فرزین تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در کاشان گذراند و دیپلم ریاضی دریافت کرد، سپس به تحصیل در رشته اقتصاد نظری در دانشگاه شهید بهشتی پرداخت و در سال ۱۳۶۸ مدرک لیسانس خود را اخذ کرد. او ادامه مسیر علمی خود را در دانشگاه تهران در مقطع کارشناسی ارشد گرایش اقتصادسنجی طی کرد و سال ۱۳۷۲ این مرحله را با موفقیت به پایان رساند.

بیوگرافی محمدرضا فرزین

فرزین سپس به دانشگاه علامه طباطبایی رفت و در سال ۱۳۷۹ دکترای اقتصاد با گرایش بخش عمومی و تجارت بین‌الملل را دریافت کرد. او علاوه بر سوابق مدیریتی، تالیفاتی شامل کتاب «هدفمندسازی یارانه‌ها: از نظریه تا عمل» و ترجمه «بهای نابرابری» اثر جوزف‌ای. استیگلیتز دارد. همچنین مدیریت تیم ترجمه و تألیف کتاب‌هایی در حوزه اقتصاد گردشگری و برنامه‌ریزی بلندمدت در شرکت‌های ژاپنی، بخش دیگری از سوابق علمی او را تشکیل می‌دهد.

نرخ دلار در دوران ریاست فرزین

محمدرضا فرزین هنگامی که ریاست بانک مرکزی را بر عهده گرفت، دلار در سطح ۴۴ هزار تومان معامله می‌شد، اما این بازار تنها در دوره کوتاهی شاهد افزایش حدود ۶۰ درصدی نرخ آن بود. با ادامه مدیریت او، قیمت دلار از مرز ۶۰ هزار تومان عبور کرد و حتی تا ۷۲ هزار تومان نیز بالا رفت، وضعیتی که انتقادات زیادی را درباره بی‌ثباتی شدید بازار ارز و ناکامی سیاست‌های تثبیت نرخ برانگیخت.

با گذشت زمان، فشار‌های اقتصادی و انتظارات تورمی در جامعه افزایش یافت و در سال ۱۴۰۳، موج تازه‌ای از انتقاد‌ها به بانک مرکزی و عملکرد رئیس آن شکل گرفت. مجلس نیز به عنوان منتقد اصلی، سیاست‌های ارزی بانک مرکزی را ناکارآمد و منجر به تشدید بحران ارزی ارزیابی کرد.

در آغاز پاییز ۱۴۰۴، بازار ارز دوباره با تنش شدیدی مواجه شد و دلار آزاد طی حدود ده روز نخست مهرماه، از ۱۰۴ هزار تومان به ۱۱۷ هزار تومان رسید؛ رشدی معادل ۱۲.۵ درصد که موج جدیدی از نگرانی‌ها و انتظارات تورمی را در سایر بازار‌ها به دنبال داشت. کارشناسان اقتصادی معتقدند که این افزایش ناگهانی، نتیجه سیاست‌های چند نرخی و تخصیص ارز ترجیحی در دوره فرزین بوده که نه تنها موجب رانت و افزایش قیمت‌ها شد، بلکه اعتماد عمومی به توان بانک مرکزی برای مدیریت بازار ارز را نیز کاهش داد.