آیا نفت ایران در نظم اقتصادی جدید جهان توان بازیابی دارد؟

اقتصاد۲۴- در حالی که انتظار می‌رفت همزمان با بازگشت تحریم‌های سازمان ملل و تشدید فشار‌های آمریکا، افت صادرات نفت ایران محقق شود، داده‌های جدید نشان می‌دهد روندی خلاف این تصور در حال وقوع است. بر اساس گزارش موسسه تانکر ترکرز، صادرات نفت خام ایران در سپتامبر ۲۰۲۵ به بالاترین سطح از سال ۲۰۱۸ رسیده و از مرز ۱.۹ میلیون بشکه در روز گذشته است.

این جهش صادراتی، در بحبوحه آغاز فرآیند اسنپ‌بک و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، به معمایی تازه در اقتصاد انرژی بدل شده است. معمایی که می‌توان پاسخ آن را در رفتار خریداران آسیایی، تغییر موازنه قدرت در نظام مالی جهانی و افول تدریجی هژمونی آمریکا و دلار جست‌و‌جو کرد.

معمای افزایش صادرات نفت ایران در سپتامبر

آن‌طور که تانکر ترکرز، به عنوان موسسه ردیابی کشتی‌ها، گزارش داده است، صادرات نفت خام ایران در سپتامبر ۲۰۲۵ به سطحی رسیده که از اواسط ۲۰۱۸ بی‌سابقه بوده است. صادرات نفت خام ایران در سپتامبر به بیش از ۱.۹ میلیون بشکه در روز رسیده است.

به گفته این موسسه، این افزایش به طور جزئی به تحریم‌های سازمان ملل و اسنپ بک مربوط است.

به بیان دیگر به نظر می‌رسد با توجه به بازگشت تحریم‌های سازمان ملل چین خرید نفت خود را سرعت بخشیده است.

فرآیند بازگشت تحریم‌های سازمان ملل از ۲۷ سپتامبر یعنی شنبه ۵ مهر آغاز شده است. با این وجود، یکی از سناریو‌های مطرح آن است که به دلیل ترس چین از کاهش توانایی خرید نفت از ایران، آنها خرید نفت را پیش از شروع تحریم‌های سازمان ملل سرعت بخشیده‌اند.

بیشتر بخوانید:چینی ها در خرید نفت ایران مکانیسم ماشه را دور می زنند

سناریو دیگر خرید نفت ایران توسط هند است. بر اساس آمار وزارت بازرگانی و صنعت هند، این کشور در ماه ژوئن سال جاری یک محموله نفت خام به ارزش ۱۱۱ میلیون دلار از ایران وارد کرده و مجموع صادرات نفت خام و فرآورده‌های نفتی ایران به هند طی هفت‌ماهه نخست سال ۲۰۲۵ بالغ بر ۲۰۵ میلیون دلار بوده است.

در همین زمینه، رضا سپهوند، عضو کمیسیون انرژی مجلس، در گفت‌و‌گو با تجارت‌نیوز عنوان کرده بود که پیشنهاد هند برای خرید نفت ایران حدود ۱۰ میلیون بشکه در سال است.

اگر این رقم درست باشد، میزان خرید نفت ایران توسط هند حدود ۲۷ هزار بشکه در روز است و این میزان تاثیری بر افزایش صادرات نفت در ماه سپتامبر نداشته است. با این حال ممکن است روند خرید نفت ایران توسط هند به دلیل فشار آمریکا به هند برای توقف خرید نفت روسیه توسط این کشور، افزایش یابد.

در یک نگاه کلی به نظر می‌رسد بخش عمده صادرات سپتامبر به چین بوده است و مقاصدی مانند هند نمی‌توانند تاثیر به خصوصی در افزایش صادرات نفت ایران داشته باشد.

افزایش تحریم‌های یک‎‌جانبه آمریکا در کنار بازگشت تحریم‌های سازمان ملل

در اقدامی تازه، ایالات متحده روز پنجشنبه فشار اقتصادی خود بر ایران را افزایش داد و مجموعه‌ای از تحریم‌های جدید را علیه این کشور اعلام کرد. تحریم‌های جدید آمریکا شامل محدود کردن تجارت ثانویه ایران در گاز مایع است. صادرات گاز مایع برای ایران درآمدی حدود ۷۰۰ میلیون دلاری برای ایران ایجاد می‌کند.

یکی دیگر از اقدامات آمریکا، قرار دادن حدود بیست کشتی دیگر در فهرست «ناوگان سایه» و تحت تحریم است. اکنون تعداد کل نفتکش‌های تحریم‌شده ایران به بیش از ۱۵۰ فروند می‌رسد. همچنین تحریم‌های آمریکا یک پایانه نفتی در یکی از بندر‌های چین و یک پالایشگاه را نیز شامل می‌شود. این پایانه و پالایشگاه به دلیل نقش خود در فروش نفت ایران تحریم شده‌اند.

گو جیاکون، سخنگوی وزارت خارجه چین، در واکنش به تحریم‌های آمریکا گفت: «چین همواره قاطعانه با تحریم‌های یک‌جانبه و غیرقانونی که مبنای حقوقی بین‌المللی ندارند و توسط شورای امنیت سازمان ملل تایید نشده‌اند، مخالفت کرده است. ما از ایالات متحده می‌خواهیم که از رویه نادرست توسل خودسرانه به تحریم‌ها دست بردارد. پکن برای حفاظت از امنیت انرژی و همچنین دفاع از حقوق مشروع شرکت‌ها و شهروندان خود، اقدامات لازم را انجام می‌دهد.»

در کنار واکنش مقامات چین به تحریم‌های آمریکا باید گفت چین همواره با تحریم‌های یک‌جانبه مخالفت کرده است و آنها را به رسمیت نمی‌شناسد. اما تحریم‌های سازمان ملل کمی متفاوت هستند و بسیاری از کشور‌ها خود را ملزم به اجرای آن می‌بینند. باید گفت البته برخی کشور‌ها به دلیل فاقد ضمانت اجرایی بودن تحریم‌های سازمان ملل، آن را چندان عملی نمی‌بینند.

حمید حسینی، سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی، در نشست خبری مهر ماه عنوان کرد: در سال ۸۹ تحریم سازمان ملل ابلاغ شد، اما در سال ۹۰ همان کشور‌های اروپایی که به تحریم ایران رای دادند از ایران نفت خریدند.

از این رو باید در نظر داشت در نظم جدید جهانی که افول هژمونی آمریکا رخ داده است، بسیاری از کشور‌ها نه تنها به تحریم‌های یک جانبه آمریکا بلکه ممکن است به تحریم‌های سازمان ملل نیز توجهی نداشته باشند.

افول هژمونی آمریکا و بازیابی چین به عنوان قدرت اقتصادی چه تاثیری بر صادرات نفت ایران دارد؟

گرچه سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی، در سال ۹۰ نیز پای‌بندی کشور‌ها به تحریم‌های سازمان ملل را شکننده دانست، اما به نظر می‌رسد این موضوع اکنون تشدید یافته است و دلیل آن نقش قدرت‌ها در نظم اقتصادی است.

به عنوان مثال باید گفت سهم یوان در سال ۲۰۱۰ در معاملات فرامرزی حدود صفر درصد بوده است. این بدان معناست که عمده مبادلات دیگر کشور‌ها با چین به دلار انجام می‌شده است. این موضوع باعث شد که چین در برابر اقدامات آمریکا آسیب‌پذیر باشد.

بیشتر بخوانید:رکورد هفت ساله تولید نفت شکسته شد

اکنون برای اولین بار در سال ۲۰۲۵، استفاده از یوان در معاملات فرامرزی چین و پرداخت‌ها و دریافت‌های بین‌المللی از دلار پیشی گرفته و با سهم ۵۳ درصدی به ارز اصلی تبدیل شده است.

این موضوع از تلاش چین برای تبدیل شدن به یک ابر قدرت اقتصادی و کاهش وابستگی به سیستم مالی دلاری حکایت دارد. زمانی که چین به دلار آمریکا وابسته نباشد، می‌تواند با ارز خود مبادلات را انجام دهد و نگرانی بابت مبادلات و پرداخت‌ها نداشته باشد. این موضوع این امکان را به چین داد تا بتواند فارغ از تحریم‌های آمریکا، به افزایش مبادلات با کشور‌های تحریمی ادامه دهد.

با تلاش چین برای افزایش رشد اقتصادی و کاهش وابستگی به دلار، اکنون به یک ابر قدرت اقتصادی تبدیل شده است و تحریم‌های آمریکا را به اندازه سال ۲۰۱۰ جدی تلقی نکند.

باید گفت در سال ۲۰۱۰، برخی از کشور‌های اروپایی خریدار نفت ایران بودند و با شروع تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران، ملزم به اجرای آن بودند. اکنون خریداران نفت ایران تغییر کرده‌اند و با ارز خود تبادل می‌کنند.

تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران شبکه پولی و بانکی را هدف قرار می‌دهد و از این رو کشور‌هایی که به سیستم جهانی پرداخت‌ها و ارز تعریف‌شده آن یعنی دلار پای‌بند باشند، مجبور به کاهش تجارت با ایران می‌شوند.

اما کشور‌هایی مانند چین و هند که در تلاش برای برقراری تجارت با ارز خود هستند، عملا می‌توانند تحریم‌ها را راحت‌تر دور بزنند و این موضوع می‌تواند باعث تداوم خرید نفت ایران توسط این کشور‌ها شود. البته لازم به ذکر است که هزینه‌های مبادلات همین کشور‌ها نیز به دلیل اتخاذ راهکار‌های نوین دور زدن تحریم، افزایش می‌یابد.

باید دید با توجه به تغییر نظم جهانی، افول هژمونی آمریکا و کاهش سهم دلار آمریکا در مبادلات، سرنوشت صادرات نفت ایران چه می‌شود؟

اگر روند کاهش سهم دلار و افزایش سهم دیگر ارز‌ها مانند یوآن ادامه یابد، ممکن است برخی از کشور‌ها همچنان تمایل داشته باشند با استفاده از دیگر ارز‌ها به تجارت نفتی با ایران ادامه دهند، چراکه دیگر ارز‌ها امکان دور زدن تحریم‌ها را دارند و تحریم‌های سازمان ملل به طور عمده بر سیستم‌هایی متمرکز است که وابستگی به دلار دارند.

از این رو بازگشت تحریم‌‎های سازمان ملل متحد علیه ایران نمی‌تواند همچون سال ۱۳۸۹ تلقی شود. در آن زمان عمده مبادلات جهانی به دلار انجام می‌شد و آمریکا در راستای افول هژمونی خود قدم برنداشته بود. اکنون فضا متفاوت شده است و مشتریان نفتی ایران نیز متفاوت هستند.

به نظر می‌رسد که در چنین فضایی، دیگر نمی‌توان تحریم‌های آمریکا و سازمان ملل را همانند دهه ۹۰ توضیح داد و دلیل این موضوع تغییر رویکرد ایران نیست، بلکه دگرگونی نظم جهانی اقتصاد این موضوع را ایجاب کرده است. لازم به ذکر است که ذکر تمامی موارد بیان‌شده نباید این ذهنیت را ایجاد کند که ایران نباید در راستای رفع تحریم‌ها تلاش کند، بلکه باید ضمن توجه به رفع تحریم‌ها نظم جدید اقتصادی را نیز درک کند. باید دید در راستای ادامه دگرگونی نظم موجود، چه سرنوشتی در انتظار صادرات نفت ایران است؟