طرح پانزی ارز دیجیتال چیست و چطور سرمایه‌تان را به باد می‌دهد؟

اقتصاد۲۴- طرح پانزی و طرح هرمی از قدیمی‌ترین و در عین حال مخرّب‌ترین روش‌های کلاهبرداری‌اند — حالا این مدل‌ها وارد دنیای کریپتو و بلاک‌چین هم شده‌اند. با ظهور رمز ارزها، شکل و لباس این کلاهبرداری‌ها عوض شده ولی منطقِ زیربنایی همان است: پرداخت سود سرمایه‌گذاران قبلی با پول سرمایه‌گذاران جدید، بدون اینکه واقعاً فعالیت اقتصادی مولدی رخ داده باشد. در ادامه با زبان ساده می‌گوییم طرح پانزی چیست، چطور کار می‌کند، نمونه‌ای مبتنی بر ارز دیجیتال چگونه شکل می‌گیرد و چطور می‌توانید خود را از آن محافظت کنید.

طرح پانزی چیست؟ ریشه نام و منطق کار

نام «پانزی» از چارلز پانزی گرفته شده؛ کلاهبرداری ایتالیایی-آمریکایی که اوایل دهه ۱۹۲۰ با وعده سود‌های کلان صد‌ها نفر را فریب داد. در یک طرح پانزی، برگزارکننده ادعا می‌کند که با سرمایه‌گذاری در یک کسب‌وکار یا ابزار مالی خاص، سود بالا تولید می‌کند. در واقع، اما هیچ فعالیت مولد یا سودآوری واقعی وجود ندارد؛ پول ورودی جدید صرفِ پرداختِ سود به سرمایه‌گذاران قدیمی می‌شود. تا وقتی افراد جدید وارد شوند و پول بدهند، چرخه به‌ظاهر کار می‌کند؛ ولی همین که جریان ورودی قطع شود، پولی برای پرداخت نیست و کل سازه فرو می‌پاشد.

یک مثال ساده

فرض کنید مجری پروژه‌ای وعده می‌دهد ۱۰٪ در ۹۰ روز بازگشت سرمایه خواهد داد. نفر اول ۱۰۰۰ دلار می‌دهد. قبل از سررسید، دو نفر دیگر هر کدام ۱۰۰۰ دلار می‌پردازند؛ مجری با ۲۰۰۰ دلارِ تازه، ۱۱۰۰ دلار به نفر اول می‌دهد تا اعتمادش جلب شود. نفر اول سود را می‌بیند و دوباره سرمایه‌گذاری می‌کند یا دیگران را تشویق می‌کند. وقتی حجم نفرات جدید کافی نباشد، مجری نمی‌تواند پرداخت کند و یا فرار می‌کند یا دستگیر می‌شود، عده زیادی متضرر می‌شوند.

بیشتر بخوانید: مالیات بر رمز ارز و دارایی‌های دیجیتال در سال ۱۴۰۴

طرح پانزی در دنیای ارز دیجیتال چگونه است؟

کلاهبرداران از ویژگی‌های جذاب بلاک‌چین (مثل شفافیت و «قرارداد هوشمند») به نفع خود استفاده می‌کنند تا پروژه‌شان را مشروع نشان دهند. روش‌ها معمولاً این‌گونه‌اند:

ایجاد توکن بدون پشتوانه: روی شبکه‌هایی مانند اتریوم یا ترون توکن می‌سازند و وعده می‌دهند ارزش و کاربرد آینده دارد، در حالی که هیچ محصول یا کاربردی وجود ندارد. ارزش توکن صرفاً به ورود خریداران جدید وابسته است — یک پانزی کریپتویی.

ادعای «قرارداد هوشمند = امن»: تبلیغات می‌گویند، چون قرارداد هوشمند قابل تغییر نیست، پروژه سالم است؛ اما مجری می‌تواند یک اسمارت کانترکت شفاف بنویسد که بعد از گرفتن پول، راه خروج (rug pull) یا امکان انتقال به کیف پول خودش را تعبیه کرده باشد.

اتصال به برند‌های معتبر: برای مشروعیت‌نمایی از نام و لوگوی پروژه‌های مشهور یا دریافت تیک‌سبز از برخی دایرکتوری‌ها استفاده می‌کنند —، اما افزوده شدن توکن به فهرست‌ها تضمین مشروعیت نیست.

ساخت دارایی ظاهری و پرداخت اولیه: گاهی برگزارکننده با سرمایه اولیه خودش، چند نفر نخست را سود می‌دهد تا دهان به دهان تبلیغ شود.

نشانه‌های هشداردهنده — چطور پانزی در کریپتو را پیدا کنیم؟

• وعده سود‌های قطعی، بالا و بدون ریسک.
• عدم وجود نقشه راه روشن یا محصول/کاربرد واقعی برای توکن.
• تیم ناشناس یا اطلاعات تماس مبهم.
• تبلیغات فشرده در شبکه‌های اجتماعی با «کمیاب‌نمایی» و کد معرف.
• فشار برای سرمایه‌گذاری سریع یا «فقط تا امروز».
• قرارداد هوشمندی که اجازهٔ برداشت و انتقال آسان به کیف پول توسعه‌دهنده دارد.

وب‌سایت‌ها یا کانال‌هایی که پروژه‌های «کسب درآمد دلاری رایگان» معرفی می‌کنند — نمونه‌هایی که در متن شما آمده‌اند مثل BigWallet و Shamohsen، که تبلیغ پروژه‌های مشکوک کرده‌اند، باید با احتیاط کامل به آنها نگاه شود.

نمونه‌های شناخته‌شده کریپتویی و رشد قارچ‌گونه

در طول سال‌ها پروژه‌های متعددی با شاخصه‌های پانزی یا هرمی گزارش شده‌اند: نام‌هایی مثل Eco Smart، DoubleWay، Tron Royal، Crypto Friends، Rocket Trade و Tron Holding در دسته پروژه‌هایی قرار گرفته‌اند که با وعده بازدهی بالا و بهره‌برداری از شبکه‌های معتبر، کاربران را جذب کرده‌اند و در نهایت یا ارزششان صفر شد یا گردانندگانشان ناپدید شدند.

چرا مردم درگیر می‌شوند؟ روانشناسی و نقص اطلاعات

• فومو (FOMO) یا ترس از دست دادن فرصت: دیدن سود‌های اولیه افراد، بقیه را ترغیب می‌کند.
• تبلیغات حرفه‌ای و پوششِ «علمی» با واژه‌هایی مثل «قرارداد هوشمند».
• ناآگاهی نسبت به مفاهیم پایه سرمایه‌گذاری: بسیاری خیال می‌کنند در کریپتو می‌توان سریع ثروتمند شد بدون ریسک.

توصیه‌های عملی برای سرمایه‌گذار

• هرگز به وعدهٔ سود تضمینی اعتماد نکنید.
• قبل از سرمایه‌گذاری، وایت‌پیپر، تیم، آدرس قرارداد هوشمند، لیکوئیدیتی و تاریخچه تراکنش‌ها را بررسی کنید.
• دنبال حسابرسی (audit) مستقل برای اسمارت کانترکت بگردید، اما بدانید حتی آگهی بودنِ قرارداد هم تضمین کامل نیست.
• با مبالغ کوچک شروع کنید و هرگز پولی را وارد نکنید که تحمل از دست دادنش را ندارید.
• به وب‌سایت‌ها و کانال‌هایی که پروژه‌ها را «کسب درآمد رایگان» معرفی می‌کنند اعتماد نکنید — نمونه‌هایی مثل BigWallet و Shamohsen در متن گزارش هشدار داده شده‌اند.
• اگر با تبلیغات کد معرف مواجه شدید (مثلاً مثالی که در متن آمده: miladmilan)، علامت احتیاط بلند باشد — بسیاری از این شبکه‌ها برای ساخت هرمی کاربران طراحی شده‌اند.
• در صورت مواجهه با کلاهبرداری، از طریق مراجع قانونی و پلیس فتا یا نهاد‌های مربوطه گزارش دهید.

سخن آخر 

طرز کار طرح پانزی ساده، اما مخرب است: پرداخت سود با پول تازه‌وارد‌ها تا وقتی که چرخه قطع شود. در فضای کریپتو، پوششِ بلاک‌چینی و ادعا‌های فنی باعث شده چنین طرح‌هایی ظاهری مدرن بگیرند، ولی ماهیت فریب و خطر همانی است که قرن‌ها پیش وجود داشته. آگاهی، بررسی دقیق و احتیاط نخستین خط دفاع شما در برابر این نوع کلاهبرداری‌هاست. اگر وعده‌ای «خیلی خوب است که واقعی باشد»، احتمالاً واقعی نیست — هوشیار باشید و تبلیغاتِ وعده‌دهندهٔ سود‌های تضمینی را باور نکنید.