از مسکو تا دوحه؛ تاثیر تحریم‌ها و بازآرایی بازار گاز جهان

اقتصاد۲۴- پارسا ملکی - در حالی که اتحادیه اروپا واردات گاز مایع (LNG) از روسیه را از ژانویه ۲۰۲۷ به طور کامل ممنوع می‌کند، قطر و ایالات متحده در حال بازتعریف توازن قدرت در بازار جهانی LNG هستند. این تغییرات یکی از مهم‌ترین تحولات ژئوپلیتیکی در بازار انرژی پس از بحران نفتی دهه ۱۹۷۰ به شمار می‌رود.

تحریم‌های اروپا و تأثیر بر صادرات گاز روسیه

در ۲۳ اکتبر ۲۰۲۵، اتحادیه اروپا نوزدهمین بسته تحریم‌های خود علیه روسیه را تصویب کرد. این بسته برای نخستین بار، واردات LNG روسیه را مستقیماً هدف قرار داد. بر اساس آن قراردادهای کوتاه‌مدت واردات LNG ظرف شش ماه متوقف می‌شود و قراردادهای بلندمدت تا اول ژانویه ۲۰۲۷ خاتمه می‌یابد.

کایا کالاس نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در بیانیه‌ای تأکید کرد که این تحریم‌ها بخشی از استراتژی برای محدود کردن منابع مالی روسیه است. این بسته همچنین شامل ممنوعیت کامل معاملات با شرکت‌های روس‌نفت و گازپروم‌نفت، و تحریم ۱۱۷ کشتی دیگر از ناوگان سایه روسیه می‌شود که مجموع کشتی‌های تحریم‌شده را به ۵۵۷ فروند می‌رساند.

کمیسر خدمات مالی اتحادیه اروپا ماریا لوئیس آلبوکرکه ، خاطرنشان کرد که این بسته طیف گسترده‌ای از اقدامات را برای تضعیف اقتصاد روسیه در بر می‌گیرد، از جمله ممنوعیت LNG در نقاط حساس و اقدامات اضافی در زمینه خدمات مالی مانند ارزهای رمزنگاری‌شده و تقویت مکانیسم‌های ضد دور زدن تحریم‌ها.

لازم به ذکر است در سال ۲۰۲۴، اروپا حدود ۱۵ میلیارد یورو گاز از روسیه وارد کرد که حدود ۱۳ درصد کل واردات گاز اتحادیه اروپا را تشکیل می‌داد. اکنون، این حجم باید با منابع جایگزین تأمین شود.

قطر؛ تقویت جایگاه در بازار LNG

قطر در حال اجرای بزرگ‌ترین پروژه توسعه‌ای تاریخ صنعت LNG است. پروژه گسترش میدان شمالی، بزرگ‌ترین میدان گاز جهان، تولید این کشور را از ۷۷ میلیون تن در سال به ۱۲۶ میلیون تن تا سال ۲۰۲۷ افزایش می‌دهد، که رشدی حدود ۸۵ درصدی را نشان می‌دهد.

سعد شریده الکعبی، مدیرعامل قطرانرژی، در اوایل نوامبر ۲۰۲۵ در کنفرانس آدیپک اعلام کرد که نخستین محموله‌های LNG از فاز گسترش میدان شمالی در نیمه دوم ۲۰۲۶، صادر خواهد شد. وی افزود که پروژه‌ها ممکن است چند ماه تأخیر یا تسریع داشته باشند، اما کلیت برنامه بر مسیر درستی است.

این پروژه شامل ساخت شش واحد صنعتی برای مایع‌سازی گاز طبیعی است. تولید با راه‌اندازی اولین واحدهای تولید آغاز می‌شود، هرچند زمان دقیق رسیدن به ظرفیت کامل اعلام نشده است.

قطر قراردادهای بلندمدت با کشورهایی مانند چین، هند، آلمان، فرانسه و ایتالیا امضا کرده است و شرکت‌های بین‌المللی نظیر شل، توتال‌انرژیز، اکسون‌موبیل، کونکوفیلیپس، زیمنس و انی مشارکت دارند و قراردادهای خرید تا ۲۷ سال بعد را تضمین کرده‌اند.

ایالات متحده نیز با پروژه‌هایی مانند پلاکمینز در لوئیزیانا، که در اواخر ۲۰۲۴ عملیاتی شد، جایگاه خود را به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده LNG جهان تثبیت کرده است. این پروژه در نیمه اول ۲۰۲۵، حدود دو سوم افزایش عرضه جهانی LNG را تأمین کرد.

برخلاف قطر که بر قراردادهای سنتی بلندمدت تمرکز دارد، شرکت‌های آمریکایی انعطاف‌پذیری بیشتری در مقصد تحویل ارائه می‌دهند که برای خریداران اروپایی و آسیایی مزیت محسوب می‌شود و امکان هدایت محموله‌ها بر اساس نیاز بازار را فراهم می‌کند.

اروپا؛ گذار از وابستگی به تنوع‌بخشی

پس از قطع عمده گاز لوله‌کشی روسیه به دلیل حمله به اوکراین و توقف کامل ترانزیت از طریق اوکراین در اول ژانویه ۲۰۲۵، اروپا به واردات گسترده LNG روی آورد.

طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در سه‌ماهه سوم ۲۰۲۵، تقاضای گاز طبیعی در اروپا در نیمه اول سال عمدتاً به دلیل مصرف بیشتر در بخش برق ناشی از کاهش تولید از منابع تجدیدپذیر مانند باد و آب، ۶.۵ درصد افزایش یافت. واردات LNG اروپا در نیمه اول ۲۰۲۵ به رکورد ۹۲ میلیارد مترمکعب رسید، که ۲۵ درصد بیش از دوره مشابه در ۲۰۲۴ است.

در سال ۲۰۲۴، واردات LNG اروپا ۱۸ درصد کاهش یافته بود، اما در ۲۰۲۵، برای پر کردن مخازن ذخیره‌سازی که فصل گرمایشی ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۵ را با سطحی حدود ۲۵ میلیارد مترمکعب کمتر از سال قبل به پایان رسانده بودند، ارتقا یافت. سطوح ذخیره‌سازی در پایان فصل حدود ۳۴ درصد ظرفیت بود، اما تا اول اکتبر ۲۰۲۵ به رشد شگفت انگیز ۸۳ درصد رسید.

تحلیلگران اشاره می‌کنند که اروپا نه تنها جایگزین‌هایی برای گاز روسی یافته، بلکه به مرکزی برای توزیع LNG تبدیل شده و در دوره‌های کم‌تقاضا، مازاد را به آسیا صادر می‌کند.

آسیا؛ کندی تقاضا خلاف انتظارات

برخلاف پیش‌بینی‌ها تقاضای LNG در آسیا در ۲۰۲۵ کند شد. طبق گزارش‌های IEA، چین بزرگ‌ترین واردکننده LNG جهان، رشد تقاضای خود را به حدود ۱ درصد کاهش محدود کرد و در برخی دوره‌ها، افت ۲ درصدی را تجربه نمود. هند نیز با کاهش حدود ۷ درصدی تقاضای گاز طبیعی در نیمه اول ۲۰۲۵ روبرو شد. ژاپن و کره جنوبی با گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر و بهبود کارایی مصرف، واردات را کاهش دادند. رشد کلی تقاضای گاز در آسیا-اقیانوسیه در نیمه اول ۲۰۲۵ کمتر از ۱ درصد بود و این ضعیف‌ترین رکورد از سال ۲۰۲۲ است.

کیسوکه سادوموری مدیر بازارهای انرژی IEA، توضیح داد که عدم اطمینان اقتصادی، قیمت‌های نسبتاً بالا و محدودیت‌های عرضه بر تقاضای آسیا تأثیر گذاشته‌اند. وی افزود که موج عرضه جدید LNG فضایی برای رشد تقاضا ایجاد می‌کند، اما عدم اطمینان اقتصادی همچنان بالاست.

قیمت‌ها؛ توازنی ناپایدار

شاخص JKM آسیا در اواخر اکتبر ۲۰۲۵ به حدود ۱۱ دلار به ازای هر میلیون واحد حرارتی (MMBtu) رسید. بر اساس داده‌های سازمان فلزات و امنیت انرژی ژاپن (JOGMEC)، این شاخص در هفته منتهی به ۳۱ اکتبر پس از سقوط به زیر ۱۱ دلار در ۲۸ اکتبر، در محدوده ۱۱ دلار تثبیت شد. این سطح با اوج ۷۰ دلاری سال ۲۰۲۲ فاصله زیادی دارد. میانگین JKM از ژانویه تا اکتبر ۲۰۲۵ حدود ۱۱.۴۷ دلار، و TTF اروپا ۱۰.۳۷ دلار بود.

تحلیلگران هشدار می‌دهند که مازاد عرضه از ۲۰۲۶ تا ۲۰۲۷ قریب‌الوقوع است. رشد عرضه جهانی LNG عمدتاً از قطر، ایالات متحده و کانادا افزایش خواهد یافت. اگر تقاضا همگام نباشد، قیمت‌ها کاهش شدیدی خواهند داشت.

شرکت شل در گزارش سالانه LNG پیش‌بینی کرد که تقاضای جهانی تا ۲۰۴۰ باید ۶۰ درصد رشد کند تا با عرضه همخوانی یابد. این امر به رشد اقتصادی آسیا، سیاست‌های انرژی اروپا و سرعت گذار به انرژی‌های پاک بستگی دارد.

روسیه؛ چالش‌ها و انطباق با بازارهای آسیایی

علی‌رغم تحریم‌ها، روسیه به فعالیت بی‌وقفه خود در این بازار ادامه می‌دهد. پروژه Arctic LNG 2، هرچند تحت تأثیر تحریم‌ها قرار دارد با اتخاذ تدابیری فعال ماند و محموله‌هایی را به چین ارسال کرد. در این میان مسکو اعلام کرد صادرات گاز لوله‌کشی به چین را از طریق خط لوله «قدرت سیبری ۱» افزایش می‌دهد.

با این حال، چالش‌های این کشور جدی است. اتحادیه اروپا ۵۵۷ کشتی ناوگان سایه روسیه را تحریم کرده، که به تبع آن دسترسی به بنادر اروپا و خدمات دریایی را ممنوع می‌کند. تحریم‌های علیه روس‌نفت و گازپروم‌ معاملات کامل را ممنوع کرده است و صادرات گاز لوله‌کشی روسیه به اتحادیه اروپا در نیمه اول ۲۰۲۵، پس از توقف ترانزیت از اوکراین به میزان ۴۵ درصد کاهش یافته است.

کارشناسان برآورد می‌کنند که روسیه می‌تواند بخشی از بازار آسیایی را حفظ کند، هرچند وابستگی به اروپا به طور قابل توجهی کاهش یافته است.

فرصت‌های از دست‌رفته؛ موزامبیک، تانزانیا و ایران

برخی کشورها همچنان از بازار عقب مانده‌اند. پروژه توتال‌انرژیز در موزامبیک پس از چهار سال توقف به دلیل ناامنی در اکتبر ۲۰۲۵ از سر گرفته شد، اما تهدید شورش‌ گروه های بنیاد‌گرا ادامه دارد و تولید تجاری آغاز نشده است.

تانزانیا قراردادی ۴۲ میلیارد دلاری با شل و اکوئینور در حال مذاکره دارد، اما تأخیرهای طولانی آن را از موج عرضه جدید دور نگه داشته است.

ایران نیز به دلیل تحریم‌ها و کمبود سرمایه‌گذاری خارجی، در مراحل اولیه توسعه صادرات LNG است. ایران برای ظرفیت صادراتی، به سرمایه‌گذاری عظیمی نیاز دارد که در شرایط فعلی قابل محقق شدنی نیست.

نظم نوین یا چالش‌های پیش‌رو؟

بازار جهانی LNG در آستانه تحولات بنیادین است. تحریم‌های علیه روسیه، صعود قطر و ایالات متحده، و جابه‌جایی مراکز تقاضا از آسیا به اروپا هرچند در کوتاه مدت، نشان‌دهنده پایان دوران گاز ارزان و قراردادهای بلندمدت بدون ریسک است.

از این پس بازار LNG رقابتی‌تر، نوسانی‌تر و وابسته به عوامل ژئوپلیتیکی خواهد بود. برای مصرف‌کنندگان، تنوع منابع و انعطاف‌پذیری کلیدی است. برای کشورهایی مانند ایران، پنجره فرصت ورود به بازار صادرات LNG در حال بسته شدن است و بدون رفع تحریم‌ها و سرمایه‌گذاری‌های عمده، این فرصت ممکن است از دست برود.