ضریب بتا چیست و چه کاربردی در بورس دارد؟

اقتصاد۲۴- ضریب بتا یکی از اصلی‌ترین شاخص‌ها در تحلیل ریسک و بازده است که در بازارهای مالی، به‌ویژه بورس، کاربرد گسترده‌ای دارد. این ضریب نشان می‌دهد که یک سهم یا دارایی چگونه نسبت به نوسانات بازار رفتار می‌کند و تا چه اندازه نسبت به تغییرات شاخص کل حساس است. در واقع، بتا ابزاری کلیدی برای سنجش ریسک سیستماتیک است؛ ریسکی که ناشی از کل بازار بوده و حتی با متنوع‌سازی پرتفوی نیز قابل حذف نیست.

در مدل قیمت‌گذاری دارایی‌های سرمایه‌ای (CAPM)، ضریب بتا نقش مرکزی دارد و یکی از معیارهایی است که سرمایه‌گذاران برای برآورد بازده مورد انتظار سهم از آن استفاده می‌کنند. هر چه بتا بالاتر باشد، ریسک و نوسانات سهم بیشتر است و برعکس. این مقاله به صورت جامع به مفهوم بتا، نحوه محاسبه، تفسیر و کاربردهای آن در بورس می‌پردازد.

مفهوم ضریب بتا در بازار سرمایه

ضریب بتا معیاری آماری برای اندازه‌گیری میزان نوسان یک سهم در مقایسه با نوسان کلی بازار است. اگر بازار ۱۰ درصد افت یا رشد کند، بتا نشان می‌دهد که سهم چقدر همراه با آن تغییر کرده یا حتی بیشتر یا کمتر از بازار نوسان داشته است.

این ضریب از شیب خط رگرسیون میان بازده سهم و بازده شاخص کل به دست می‌آید. بنابراین، زمانی که بازده بازار تغییر می‌کند، بتا میزان واکنش سهم نسبت به این تغییر را نشان می‌دهد.

این شاخص کمک می‌کند:

• ریسک سیستماتیک سهم سنجیده شود
• رابطه میان برگشت‌پذیری قیمت سهم و نوسانات بازار مشخص گردد
• سطح ریسک‌پذیری پرتفوی مدیریت شود

در نتیجه، ضریب بتا برای سرمایه‌گذاران مبتدی و حرفه‌ای ابزاری ضروری در تحلیل و تصمیم‌گیری است.

نحوه محاسبه ضریب بتا در بورس

برای محاسبه ضریب بتا از رگرسیون خطی کمک گرفته می‌شود. در این روش، بازده‌های تاریخی سهم و بازار در یک بازه زمانی مشخص بررسی شده و ارتباط میان آن‌ها تحلیل می‌شود. داده‌های بازده روزانه، هفتگی یا ماهانه می‌توانند مبنای محاسبه قرار گیرند.

در بازار سرمایه ایران معمولاً شاخص کل بورس تهران به‌عنوان نماینده بازار مبنا قرار می‌گیرد. بتا را می‌توان نسبت به شاخص صنایع نیز محاسبه کرد تا حساسیت سهم نسبت به صنعت موردنظر بررسی شود.

فرمول کلی بتا از تقسیم کوواریانس بازده سهم و بازار بر واریانس بازده بازار به دست می‌آید. با وجود ظاهر ساده، تحلیل آن در عمل نیازمند داده‌های کافی و ابزارهای آماری است.

در نهایت، مقدار به‌دست‌آمده نشان می‌دهد سهم در برابر تغییرات شاخص کل تا چه حد واکنش نشان می‌دهد. سهمی با بتای نزدیک به یک رفتاری مشابه بازار دارد و سهمی با بتای بزرگ‌تر از یک نوسانات شدیدتری را تجربه می‌کند.

تفسیر و تحلیل ضریب بتا در بورس

برای تصمیم‌گیری بهتر، باید بتا را به‌درستی تفسیر کرد. این ضریب بیان می‌کند سهم در چه طبقه‌ای از ریسک قرار می‌گیرد و در شرایط صعود و نزول بازار چگونه رفتار خواهد کرد.

بیشتر بخوانید: شرایط ورود شرکت‌ها به بازار بورس و فرابورس

انواع رفتار سهم بر اساس مقدار بتا

• β > ۱ (سهام تهاجمی):
این سهام نسبت به بازار پرنوسان‌تر هستند. اگر شاخص کل ۱۰ درصد رشد کند، ممکن است سهم ۱۵–۲۰ درصد رشد کند. در مقابل، در زمان افت بازار زیان بیشتری را تجربه می‌کنند.

• β = ۱:

نشان می‌دهد رفتار سهم کاملاً همسو با بازار است. نه بیشتر از بازار رشد می‌کند و نه کمتر سقوط می‌کند. این دسته معمولاً ریسک متوسطی دارند.

• ۰ < β < ۱ (سهام تدافعی):

این سهام نوسانات کمتری نسبت به بازار دارند و برای سرمایه‌گذاری با ریسک پایین‌تر مناسب‌اند.

• β = ۰:

نشان می‌دهد بازده سهم کاملاً مستقل از بازار است. مثل برخی صندوق‌های درآمد ثابت.

• β < ۰:

معنای حرکت معکوس سهم نسبت به شاخص است؛ یعنی در شرایط افت بازار امکان رشد دارد. این ویژگی، نقش متنوع‌سازی در پرتفوی را تقویت می‌کند.

جدول تحلیل رفتار سهم بر اساس ضریب بتا

کاربرد تفسیر ضریب بتا در سرمایه‌گذاری

ضریب بتا یکی از ابزارهای مهم طراحی پرتفوی سرمایه‌گذاری است و در تعیین سهم مناسب بر اساس سطح ریسک افراد نقش دارد.

برای مثال:

• سهام با بتای بالاتر از یک برای سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر مناسب است
• سهام با بتای کمتر از یک گزینه‌ای برای سرمایه‌گذاران محتاط است
• سهام با بتای منفی به‌عنوان ابزار پوشش ریسک (Hedge) استفاده می‌شوند

پلتفرم‌های آنلاین بازار سرمایه نیز به کاربران امکان می‌دهند سهم‌ها را بر اساس بتا فیلتر کنند و دارایی‌هایی با سطح ریسک موردنظر انتخاب کنند.

ضریب بتا در صندوق‌های سرمایه‌گذاری

ضریب بتای صندوق‌ها از میانگین موزون بتای تمامی سهم‌های موجود در پرتفوی به دست می‌آید. این ضریب نشان می‌دهد که ریسک صندوق نسبت به بازار چقدر است.

• بتای بیش از یک: صندوق پرریسک‌تر، مناسب بازار‌های صعودی
• بتای برابر با یک: رفتار مطابق با بازار
• بتای کمتر از یک: صندوق کم‌ریسک‌تر، مناسب بازار‌های نزولی
• استفاده از بتا در کنار سایر شاخص‌ها مانند آلفا به تحلیل دقیق‌تر کمک می‌کند.

مزایا و کاربردهای ضریب بتا

در این بخش دو مورد را به‌صورت بولت می‌آوریم:

• سنجش ریسک سیستماتیک و تعیین سطح نوسانات سهم:

بتا به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد ریسک غیرقابل حذف بازار را شناسایی کرده و رفتار سهم را در شرایط مختلف مقایسه کنند.

• کمک به مدیریت پرتفوی و برآورد بازده مورد انتظار:

در مدل CAPM، ضریب بتا مبنای تعیین بازده مورد انتظار سهم است و ابزار قدرتمندی در طراحی پرتفوی متعادل به شمار می‌آید.

معایب و محدودیت‌های ضریب بتا

اگرچه بتا شاخص قدرتمندی است، محدودیت‌هایی نیز دارد:

• تنها ریسک سیستماتیک را نشان می‌دهد و ریسک‌های خاص شرکت در آن لحاظ نمی‌شود
• بر اساس داده‌های تاریخی محاسبه می‌شود و ممکن است در آینده تغییر کند
• نسبت به تغییرات بنیادی شرکت حساس نیست
• در شرایط بحرانی یا غیرعادی بازار ممکن است نتواند نوسانات آینده را به‌درستی پیش‌بینی کند

به همین دلیل تحلیلگران حرفه‌ای همیشه بتا را در کنار ابزارهای بنیادی و تکنیکال استفاده می‌کنند.