بازار مشتقه بورس چیست و چه اهمیتی دارد؟

اقتصاد۲۴ ـ بازار مشتقه یکی از پیشرفته‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های بازار‌های مالی در جهان است؛ بازاری که به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد بدون خرید مستقیم دارایی پایه، از تغییرات قیمت آن منتفع شوند یا ریسک‌های خود را پوشش دهند. در سال‌های اخیر، حجم معاملات ابزار‌های مشتقه در بازار‌های جهانی رشد چشم‌گیری داشته و همین موضوع باعث شده نقش این ابزار‌ها در صرفه‌جویی منابع مالی، مدیریت ریسک و حتی کسب سود بیشتر، پررنگ‌تر از گذشته باشد. در ایران نیز طی سال‌های اخیر، بورس کالا، بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس و بورس انرژی به‌تدریج ابزار‌های مشتقه مختلفی را راه‌اندازی کرده‌اند و این بازار در حال توسعه است.

ابزار مشتقه چیست؟

ابزار مشتقه قراردادی است که ارزش آن از یک دارایی دیگر مشتق می‌شود؛ یعنی قیمت این ابزار به تغییرات قیمت یک دارایی پایه مانند اوراق بهادار، سهام، کالا، ارز یا نرخ بهره وابسته است. مشهورترین انواع ابزار‌های مشتقه شامل قرارداد‌های آتی، اختیار معامله (آپشن)، قرارداد‌های تاخت (سوآپ) و قرارداد‌های فوروارد است. این قرارداد‌ها می‌توانند هم در بازار بورس و هم خارج از بورس معامله شوند.

سرمایه‌گذاران از ابزار مشتقه برای سه هدف عمده استفاده می‌کنند: پوشش ریسک، کسب سود و صرفه‌جویی در هزینه‌ها. به‌طور مثال، معامله‌گری که نگران کاهش قیمت سهامش است، می‌تواند یک اختیار فروش خریداری کند تا ریسک نزول قیمت را مدیریت کند. یا سرمایه‌گذاری که انتظار افزایش قیمت دارد، با خرید اختیار خرید می‌تواند با هزینه کم وارد موقعیت شود.

اختیار معامله چیست؟

اختیار معامله یکی از مهم‌ترین ابزار‌های مشتقه است. اختیار، قراردادی است که به خریدار حق (نه تعهد) می‌دهد در زمان سررسید، یک دارایی مشخص را با قیمت اعمال بخرد یا بفروشد. فروشنده اختیار معامله، اما متعهد است هر زمان خریدار درخواست کرد، قرارداد را اجرا کند. این تفاوت موجب می‌شود خریدار ریسک محدودی (مبلغی که بابت خرید اختیار پرداخت کرده) داشته باشد، اما فروشنده با ریسک نامحدود مواجه شود.

بیشتر بخوانید: شرایط ورود شرکت‌ها به بازار بورس و فرابورس

دو نوع اصلی اختیار معامله عبارت است از:

• اختیار خرید (Call): خریدار حق دارد دارایی پایه را در سررسید با قیمت مشخص بخرد.
• اختیار فروش (Put): خریدار حق دارد دارایی پایه را در سررسید با قیمت مشخص بفروشد.

نوع اعمال اختیار معامله نیز می‌تواند متفاوت باشد:

اروپایی (اعمال فقط در سررسید)، آمریکایی (اعمال در هر زمان تا سررسید) و برمودایی (اعمال در چند زمان مشخص).

در سود، در زیان و بی‌تفاوت بودن اختیار معامله

برای تشخیص وضعیت سودآوری اختیار معامله از سه اصطلاح استفاده می‌شود:

• در سود (In The Money): مثل زمانی که قیمت دارایی پایه از قیمت اعمال بالاتر باشد و اختیار خرید ارزشمند شود.
• بی‌تفاوت به سود (At The Money): زمانی که قیمت دارایی پایه تقریباً برابر قیمت اعمال است.
• در زیان (Out of The Money): زمانی که اعمال اختیار منطقی نیست؛ مثلاً وقتی قیمت دارایی پایه کمتر از قیمت اعمال است و اختیار خرید ارزشی ندارد.

در اختیار فروش نیز حالت‌ها برعکس می‌شود؛ کاهش قیمت دارایی پایه برای اختیار فروش «در سود» محسوب می‌شود.

انواع تسویه در معاملات اختیار

تسویه قرارداد‌های اختیار معامله می‌تواند به دو روش انجام شود:

• تسویه نقدی: در این حالت تنها مابه‌التفاوت قیمت دارایی پایه و قیمت اعمال پرداخت می‌شود، آن هم فقط اگر اختیار «در سود» باشد.
• تسویه فیزیکی: دارایی پایه بین خریدار و فروشنده جابه‌جا می‌شود.

مزایا و معایب استفاده از ابزار مشتقه

مهم‌ترین مزیت ابزار مشتقه، هزینه کمتر نسبت به معامله مستقیم دارایی پایه است. معامله‌گر می‌تواند با پرداخت مبلغی نسبتاً کم، روی دارایی ارزشمندتری موقعیت بگیرد. مزیت دیگر پوشش ریسک است که به کاهش زیان‌های احتمالی کمک می‌کند. این ابزار همچنین برای کسب سود از نوسانات قیمت استفاده می‌شود.

بزرگ‌ترین عیب ابزار مشتقه، اهرم بالا و ریسک زیاد آن است. به‌ویژه فروشندگان اختیار معامله که باید وجه تضمین نزد کارگزار بگذارند و با ریسک نامحدود مواجه‌اند.

موقعیت‌های معاملاتی اختیار معامله

سرمایه‌گذاران می‌توانند چهار موقعیت اصلی در اختیار معامله اتخاذ کنند:

خرید اختیار خرید، فروش اختیار خرید، خرید اختیار فروش و فروش اختیار فروش.

در موقعیت فروش، معامله‌گر باید مبلغی را به‌عنوان وجه تضمین نزد کارگزار بلوکه کند، زیرا اگر اختیار در سود قرار گیرد، او ملزم به اجرای قرارداد خواهد بود. مثال‌های عددی (که معمولاً بر اساس اختلاف قیمت دارایی پایه و قیمت اعمال محاسبه می‌شوند) نشان می‌دهند که چگونه موقعیت‌ها می‌توانند سود یا زیان ایجاد کنند.

به‌طور مثال، اگر قیمت دارایی پایه روز سررسید ۵۵۰ تومان باشد، اختیار خرید با قیمت اعمال ۴۵۰ تومان «در سود» قرار دارد و خریدار می‌تواند آن را اعمال کند. اما اختیار خرید با قیمت اعمال ۶۵۰ تومان «در زیان» است و خریدار آن را اعمال نمی‌کند.

بازار مشتقه در ایران

در ایران، ابزار مشتقه در بازار‌های مختلف بورس فعال هستند و هر کدام ساختار مخصوص خود را دارند:

بورس کالا

معاملات آتی و اختیار معامله فعال است و اختیار معامله روی قرارداد‌های آتی نیز وجود دارد.

بورس اوراق بهادار تهران

قرارداد‌های آتی و اختیار معامله بر روی سهام و شاخص‌ها معامله می‌شود.

فرابورس ایران

ابزار‌های آتی و اختیار معامله در حال معامله هستند.

بورس انرژی

بازار آتی فعال است و به‌زودی بازار اختیار معامله نیز راه‌اندازی خواهد شد.

این روند نشان می‌دهد که بازار مشتقه در ایران در مسیر گسترش قرار دارد و ابزار‌های آن در حال تکامل هستند.