گفتگوی جالب با فردی که عبادت استیجاری می‌کند؛ به آرامش مردگان کمک می‌کنم!/ همه چیزهایی که باید درباره عبادت استیجاری بدانیم

پانید فاضلیان، اقتصاد۲۴ - در حالت متعارف برگزاری مراسم کفن و دفن متوفی واپسین فعالیتی است که رگه‌هایی از زیست مادی را به همراه خود دارد و بستگان متوفی عرفا و قانونا موظفند تا برای تادیه مرحله به مرحله آن دست به جیب شده و پول پرداخت کنند، اما آنچه که دستمایه نوشتن این گزارش شد فعالیتی است نسبتا مهجور و غریب که بیشتر جنبه معنوی دارد و به سختی می‌توان آن را به مناسباتی از جنس پول و سرمایه مادی پیوند داد.

 

همه کسانی که به واسطه از دست دادن عزیزی پایشان به صحن آرامستان‌ها باز شده باشد به چشم خود دیده‌اند افرادی را که حاضرند تا در ازاء برخورداری از اندکی مساعدت نقدی و غیر نقدی زحمت فاتحه خوانی و شادی اموات را تقبل کنند، اما دیدن آگهی‌های قبول تضمینی فرایض شرعی جامانده متوفی آن هم در فضای اینترنت اتفاقی است تقریبا غیر معمول که نمونه مشابه آن همین چند روز پیش در قسمت نظرات مربوط به خبر هنرمند تازه درگذشته «ماه چهره‌ خلیلی» از سوی کاربری به اسم «iman» ثبت شد: «نماز و روزه و ختم قرآن استیجاری برای اموات انجام وظیفه می‌کنم و با تضمین معتبر، چله زیارت عاشورا و استخاره هم انجام وظیفه می‌کنم....»

 البته iman در مقام نویسنده این نظر/آگهی در خاتمه پیامش از خود این یک نام و شماره تلفن همراه اعتباری با آهنگ پیشوازش قرائت سوره حمد برجای گذاشته بود؛ به دلایل حرفه‌ای و عرفی امکان انتشار عمومی و بی دخل و تصرف آن وجود ندارد، اما دستمایه و بهانه‌ای شد تا بعد از تماس تلفنی با نویسنده، گزارش پیشرو به عنوان مطلبی مستقل تهیه و نوشته شود.

---

بیشتر بخوانید: کرایه نیم میلیون تومانی حمل جسد

---

نامم اسماعیل است. سال ۶۵ در یکی از شهر‌های شمالی متولد شدم و از ۶ سالگی که خانواده ام به مشهد آمدند دیگر در این شهر سکونت دارم؛ پسر بزرگ و فرزند چهارم یک خانواده ۹ نفری هستم؛ ابتدای دهه ۸۰ دیپلم فنی حرفه خود را در رشته کامپیوتر گرفتم و حالا حدودا یک سالی می‌شود که به صورت متفرقه سرگرم خواندن دروس دینی هستم؛ به دلایل پزشکی از خدمت سربازی معاف شدم و بعد از آن در خواربار فروشی پدرم مشغول کار شدم و تا روزی مغازه دایر بود کارم همین بود؛ ابتدای دهه ۹۰ اول پدرم بعد از یک دوره طولانی بیماری به دلیل ابتلا به سرطان جانش را از دست داد و بعد تنها به فاصله چند ماه مادرم نیز فوت کرد؛ ۶ سالی می‌شود است که ازدواج کرده ام و حالا صاحب دو فرزند هستم.

کارم به‌جا آوردن نماز و روزه قضا شده اموات است؛ ختم قرآن هم می‌گیرم؛ بابت اعمال واجب یک سال نماز و روزه هرکدام ۵۰۰ هزار تومان و اعمال مستحبی ختم قرآن ۱۰۰ هزار تومان می‌گیرم؛ قیمت بالایی نیست، اما اگر بخواهید بازهم حاضرم با شما راه بیایم؛ از دفاتر مراجع هم بپرسید می‌فهمید که سایرین بابت به جا آوردن این اعمال دو میلیون تومان هم می‌گیرند؛ ولی من تضمین می‌کنم که فرائض محوله را با نشاط کامل انجام دهم؛ اگر بخواهید فیلم و عکس و صدای ضبط شده‌ام هست می‌توانم برایتان واتساپ یا تلگرام کنم. تازه حاضرم سوگند نامه کتبی هم برایتان بنویسم (البته اسماعیل جهت ایجاد اطمینان ما بین گفتگو‌ها به شماره واتساپی که از من دارد چند تکه فیلم منقطع از ترددش در صحن حرم امام هشتم، چند عکس سلفی و عکس شخصی و تقریبا خانوادگی، چند فایل صوتی مربوط به قرائت قرآن و رونوشتی دستی از یک سوگند نامه را به همراه شماره حساب بانکی‌اش فرستاده است)؛ در رابطه با اعمال قضا شده متوفی هرچه خانواده متوفی بگویند همان را انجام می‌دهم اهل کنجاوی هم نیستم و از بستگان اموات هم کسی تاحالا تقاضای خاصی غیر از تادیه فرایض جامانده نداشته است.

شاید گفتنش جایز نباشد چند سال پیش یعنی بعد از فوت والدینم یک شب خواب‌نما شدم و از آن به بعد تصمیم گرفتم تا از این طریق به آرامش اموات کمک کنم؛ گئده‌ای دوستانه‌ای داریم که اغلب به واسطه همین دوستان است که افرادی به من مراجعه می‌کنند؛ لابد می‌دانید که یک شب زندگی پس از مرگ به قدر هزار سال زیستن روی زمین طولانی است و برای همین خوشحال می‌شوم که می‌توانم از این طریق به آسودگی اهل قبور کمکی کرده باشم؛ تقریبا روزی هشت ساعت را بابت ادای نماز قضا شده اختصاص می‌دهم و مابین اعمال شرعی خودم آن‌ها را می‌خوانم؛ همانطور که گفتم تعهدم ادای فرائض با نشاط کامل است برای همین پس از اتمام هرنوبت اعمال تجدید وضو می‌کنم؛ سعی می‌کنم روزی ۴-۳ ساعت در صحن حضرت رضا باشم و بیشتر اوقات از کنج حرم نماز‌های محوله را می‌خوانم؛ غیر از این ۴-۳ ساعت هم در خانه به ختم قرآن اختصاص می‌دهم؛ ما بین اوقات به امور شخصی می‌رسم کار اداری یا هر چیز دیگری و دوساعتی هم بابت خواندن متفرقه درس کنار می‌گذارم؛ در کل از وقت نماز صبح تا هنگامی که نخوابیده باشم سرگرم همین کارها هستم؛ در مورد روز قضا شده مردگان هم همیشه بعد از ماه رمضان که تکلیف شرعی خودم را به جا آوردم انجام وظیفه می‌کنم و غیر از ماه و روز‌های حرام به این کار مشغولم.

از خانواده و بستگان تنها همسرم می‌داند به چه کاری مشغولم؛ حتی برخی از اوقات او هم کمکم می‌کند و زحمت ادای قسمتی از فرائض محول شده را متقبل می‌شود؛ بستگان زنم چیزی در این باره نمی‌دانند و فکر می‌کنند که کارم کارگری است و به خواندن متفرقه دروس دینی مشغولم؛ واقعیتش ترجیح می‌دهم خودم چیزی در این باره نگویم گرچه به کاری که انجام می‌دهم باور دارم، اما نمی‌خواهم قضاوت نادرستی در مورد من بکنند؛ اگر خودشان فهمیدند که هیچ، کارخلافی انجام نداده‌ام؛ واقعیتش تاحالا در مورد کارم تبلیغ خاصی نکرده‌ام و تنها مورد همان کامنتی بود که پای یکی از اخبار مرحومه خلیلی گذاشتم؛ البته نمی‌دانم که گذاشتن این پیام عذر شرعی داشت یا نه؟ تا به حال افرادی برای ادای فرائض جامانده بستگاشان به من معرفی شده‌اند؛ می‌دانید همه این افراد باورمند و معتقد هستند که با من تماس می‌گیرند، اما واکنش همه یکی نیست؛ اغلب تصور دارند که من از نظر سنی فردی جاه افتاده و سالخورده باشم و بعد که می‌فهمند تازه ۳۳ سال دارم جا می‌خورند؛ حتی پیش آمده که بعد از فهمیدن سنم لحنشان عوض شده و از در نصحیت و ناسزا درآمده‌اند؛ اغلب حرفشان این است که چرا با این سن و سال دنبال فراگرفتن یک حرفه و کار متعارف نمی‌روم؛ واقعیت بهشان حق می‌دهم بالاخره هرکس عقیده خود را دارد و قرار نیست که همدیگر را متقاعد کنیم، اما تصمیم من این است و با خدای خودم هم عهد کردم؛ غیر از من کسان دیگری هم این کار را انجام می‌دهند و بیشترشان افراد سالخورده و پابه سن گذاشته‌ای هستند که انجام این کار آن‌ها پذیرفته شده است، اما می‌خواهید باور کنید یا نه در میان این افراد سراغ دارم کسانی که قرائت نماز و قرآنشان خالی از اشکال نیست تعریف از خودم نباشد قرات نماز و قرآن من مورد تایید علما هم هست.

خدا را شکر همسرم توقع خاصی ندارد، اما بالاخره زندگی با دو بچه کوچک خرج خودش را دارد؛ من هم مثل بیشتر مردم مستاجرم، اما با گئده دوستانم از ابتدا طی کردیم که هرکدام آن سهمی از این مبالغ مربوط به فرائض محوله را برای کمک عده‌ای نیازمند واقعی که می‌شناسیم اختصاص دهیم؛ حدود ۱۸۰ خانوار فرودست هستند که در محروم‌ترین نقاط ساکنند؛ اغلبشان هیچ امکاناتی ندارند و تازه درگیر کرایه خانه هم هستند؛ همین حالا سه ماه نماز و چند روز روزه قضا شده به من سپرده شده است؛ مجموع نماز‌های واجب روزانه ۱۷ رکعت است و تکلیف روزه واجب که همان یک ماه رمضان است؛ همانطور که قبلتر گفتم من بابت خواندن یک سال نماز و گرفتن روزه قضا شده هرکدام ۵۰۰ هزار تومان می‌گیرم؛ بستگان متوفی از بابت واجبات ادانشده هرچه نظرشان باشد من هم به همان ترتیب عمل می‌کنم؛ تا حالا بیشترین نماز و روزه ادا نشده‌ای که به من محول شده بود حدود ۵ سال بوده است. از پولی که به من می‌دهند حدودا ۳۰۰ هزار تومانش را برای امورات جاری برمی‌دارم و با کنار هم گذاشتن مابقی مبلغ می‌رویم برای همان ۱۸۰ خانواده محروم خرید مایحتاج می‌کنیم؛ نمی‌دانم از این حرفم چه برداشتی می‌کنید، اما آدم دل‌رحمی هستم و طاقت رنج دیگران را ندارم. الان ۶ ماهی می‌شود که در اینستاگرام صفحه‌ای درست کرده‌ام و قصدم این است تا از این طریق کمکی به نیازمندان و خصوصا ۱۸۰ خانواری که می‌شناسم کرده باشم (اسماعیل بعد از گفتگو نشانی صفحه اینستاگرامش را برایم می‌فرستد؛ صفحه‌ای که ۱۱۲ پست، ۱۲۸ دنبال کننده و ۷۱۸ دنبال شونده دارد و در شرح آن نوشته شده که به قصد کمک به نیازمندان مشهد و گلبهار راه اندازی شده است؛ البته دیدن محتویات این صفحه به خودی خود برای هر علاقمندی ممکن نیست و به تایید گرداننده صفحه نیازمند است) ؛ ابدا قصد تبلیغ این کار را در این صفحه ندارم؛ در میان بستگانم کسانی را می‌شناسم که وضع مالی خوبی دارند و برای همین جماعت محروم از آن‌ها کمک خواستم، اما جوابی که دادند این بود چرا ما باید کمک کنیم؟

قبل از کرونا برنامه روزانه ام این بود که چند ساعتی را در حرم باشم؛ گفتم که معمولا نماز‌های قضا شده را اینجا می‌خوانم؛ در مدتی که به خاطر شیوع کرونا در‌های حرم را بسته بودند در خانه نماز‌ها را می‌خواندم. الان هم که می‌شود مانند گذشته به حرم رفت ماسک می‌زنم و هر ساعتی که بشود راهی می‌شوم؛ خوشبختانه از بستگانم کسی درگیر کرونا نشده؛ اینکه کرونا روی کارم چه تاثیر داشت باید بگویم مثل سابق به من مراجعات می‌شود راستش را بخواهید عقیده دارم که مردم روال زندگی خود را ادامه می‌دهند و آن‌ها که باورمند بودند باورمندتر شده اند؛ همه سعی‌ام براین است که تکلیف شرعی محول شده را زودتر برآورده کنم اینطوری خیالم راحت‌تر است، چون کمک کرده ام متوفی زودتر به آرامش برسد؛ ولی همانطور که گفتم شرعا و اخلاقا خودم را موظف می‌دانم که فرایض محول شده را بانشاط هرچه تمامتر به جای بیاورم؛ کاری هم ندارم که متوفی که بوده و چرا واجبات قضا شده دارد و تا به حال کسی نبوده که بگوید مرحوم از اول عمر شرعی بابت بابت نماز و روزه بدهکار است و شما آن را بجا آورید؛ قبلتر هم گفتم کسانی دغدغه ادا شدن فرایض قضا شده را دارند افراد معتقدی هستند و لابد دلیلی بوده که متوفی نتوانسته از عهده بخشی از فرایض دینی واجب برآید و قبلا هم گفتم که دلیلی برای کنجکاوی نمی‌بینم.

---

بیشتر بخوانید: ماجرای عجیب قبرستان لاکچری لواسان

---

از منظر اقتصادی و مادی هرآنچیزی که برآورده کردنش در جامعه خواهان داشته باشد نیازی است که قالبیت داشتن بازاری از آن خود را دارد حتی اگر فرایندش منجر به خلق ارزش افزوده نشود؛ فاقد چارچوب صنفی مشخص باشد و نتوان در هیچ محکمه‌ای به اختلافات ناشی از آن رسیدگی کرد؛ به رغم آنکه مناسبات شرعی سالهاست در شئون مختلف زیست اجتماعی و فردی ریشه دوانده است به سختی می‌توان در فهرست مشاغل رایج در جامعه جایی برای تامین کنندگان آرامش اموات در نظر گرفت، اما چه موافق باشیم یا نه این فعالیتی است قدیمی که همین حالا هم جریان دارد و فقط شق رایج و نمود عینی آن‌ها مانند هر فعالیت دیگری دستخوش تغییر و تحول شده است.

در این رابطه سراغ «حجت الاسلام محمد جواد باقری»، امام جمعه اسالم می‌روم که اخیرا حرف‌های اخیرش در مورد وقایع بازار سرمایه نشان داد به رغم تسلطش بر مسائل شرعی چندان با مناسبات بورس هم ناآشنا نیست و این توضیحی است که او برای این مسئله دارد:

اتفاقی که افتاده موضوع ساده‌ایست؛ از نظر شرعی تنها برخی عبادات قابلیت استیجاری شدن را دارند، اعمالی که از نظر شرعی به جا آوردنش بر هر فرد بالغ و عاقل تکلیفی واجب و نه مستحبی است؛ افراد زنده به دلیل بیماری یا ناتوانی قادر به ادای فرائضی مثل نماز، روزه یا مناسک حج می‌توانند به کمک شخص ثالث این اعمال را به جای آورند؛ لابد دیده اید که در مناسک حج افراد سالخورده بر روی ویلچر نشسته و شخص دیگری آن‌ها را در مراسم طواف کعبه همراهی می‌کند؛ قبل از آنکه ویلچر اختراع معمول بود که این افراد قلمدوش شخص دیگری شوند و یا اصلا وظیفه طواف را به فرد دیگری محول کنند؛ در بحث نماز هم افراد بیمار یا ناتوان می‌توانند به کمک شخص دیگر وضو بگیرند و اعمال نماز را به جا آورند شاهد این مدعا فیلمی است که همه ساله در سالروز ارتحال امام خمینی (ره) پخش می‌شود و همه ما بار‌ها دیده ایم که چطور مرحوم حاج احمد آقا با گذاشتن مُهر بر روی پیشانی به ابوی مرحوم کمک می‌کند.

در بحث عبادت استیجاری اموات هم کلیات بحث تقریبا ثابت است؛ بستگان متوفی می‌توانند جهت تسهیل در آرامش عزیز از دست داده خود آن قسمت اعمالی را که مرحوم به جا نیاورده است را نیابتا اداکنند؛ از نظر شرعی این تکلیف این عبادات در وهله اول با پسر بزرگ متوفی است؛ البته خود متوفی هم می‌تواند از قبل وصیت کند که بخشی از ثلث اموالش را بابت اعمال قضا شده‌ای مثل نماز، روزه یا حج واجب اختصاص یابد؛ لزومی ندارد کسی که متقبل این مسئولیت شرعی می‌شود وجهی دریافت کند؛ چه بسا بستگان خود متوفی بخواهند شخصا این مسئولیت را برعهده بگیرند

مرسوم است که به اشخاص ثالثی که این فرائض را به جا می‌آورند وجهی تعلق گیرد؛ این وجه سقف و کفی ندارد؛ البته برخی علما بسته به نوع فرائض مبالغی را تعیین می‌کنند، ولی در آخر ملاک توافق بستگان متوفی با شخص به جا آورده اعمال قضا شده است؛ مثلا اگر رقم خواندن یک سال نماز قضا ۲ میلیون تومان باشد شاید کسی پیدا شود که حاضر شود این مسئولیت را در ازاء یک میلیون تومان انجام دهد کسی چه میداند شاید بستگان متوفی حاضر شوند بابت این کار سه میلیون تومان هم بپردازند؛ این وجه از نظر شرعی مشمول زکات نیست، اما اگر در ظرف مدت یک سال مازاد درآمد دریافت کننده تلقی شود به آن خمس هم تعلق می‌گیرد.

قبلا هم گفتم که این موضوع ساده و قدیمی است؛ شق ساده این مسئله ذکر فاتحه‌ای و قرائت ادعیه‌ای که البته جز مستحبی است و برخی افراد نیازمند در آرامستان‌ها در ازاء دریافت هدایای نذورات و خیرات انجامش میدهند؛ از نظر شرعی غیر از شرط  بلوغ، برخورداری از قوه تعقل و کودک نبودن هیچ شرط سنی برای انجام این فرائض نیابتی تعیین نشده و تنها تاکیدی که شده بر تسلط نائب بر احکام شرع وتوانایی او در  قرائت صحیح ذکرها و به جا آوردن اعمال است؛ البته درخواست یا همان آگهی انجام عبادت استیجاری چندسالی است که در فضای مجازی بیشتر به چشم می‌خورد و خود من چندباری مخاطب چنین پیام‌هایی بوده ام؛ الله اعلم اکثرا این پیام‌ها از طرف کسانی است که خود را مومن و نیازمند معرفی می‌کنند؛ انشاالله که خداوند به همه گرفتاران کمک کند، اما فراگیر شدن این مسئله قابل تامل است.

 

واقعیت این است که در اینجا پای تعهد اخلاقی در میان است و اگر خدای ناکرده کسی در عمل پای قولش نباشد و یا نتواند فریضه محول شده را به درستی ادا کند خیلی ناگوار خواهد بود. نکته دیگر تصورات غلطی است که به دنبال فراگیر شدن این مسئله در جامعه از بابت بهشت فروشی و آخرت فروشی شکل می‌گیرد؛ این یک باور اشتباه است که اگر در طول حیاتمان نماز نخواندیم یا روزه نگرفتیم بعد از مرگمان پولش را می‌دهیم تا کس دیگری آن را برایمان انجام دهد؛ احکام شرعی در بحث ادای واجبات لحن صریح و سهل و ممتنعی دارد که مو لای درزش نمی‌رود؛ از یکسو می‌پذیرد که فرد مسلمان در صورت ناتوانی به صورت نشسته یا خوابیده و یا حتی با برهم زدن پلک نمازش را بخواند و از سوی دیگر تاکید دارد که گناه نخواندن تعمدی نماز یومیه دست کمی از گناه کفر ندارد.