کدام کشور‌های جهان میزبان «مهاجران ایرانی» هستند؟

اقتصاد۲۴ - مهاجرت در سال‌های اخیر به یکی از ابر روند‌های جهانی تبدیل شده و بر اساس آمار سازمان بین المللی مهاجرت IOM، نزدیک به ۳۵ درصد کل مهاجران دنیا را مهاجران با مهارت بالا و دارای تحصیلات دانشگاهی تشکیل می‌دهند. بر اساس آمار‌های جهانی تعداد مهاجران در سطح جهانی ۷۵ میلیون نفر در سال ۱۹۶۰ بود که در سال ۲۰۱۸ به ۲۵۰ میلیون نفر رسیده است. چهار کشور انگلیسی زبان آمریکا، کانادا، انگلیس و استرالیا مقاصد اولیه و اصلی مهاجران هستند. این روند در سال‌های اخیر به دلیل سیاست‌های رئیس جمهوری آمریکا در تغییر قوانین اعطای ویزا و پیامد‌های برگزیت (خروج انگلیس از اتحادیه اروپا) تغییر کرده است. نخستین سالنامه مهاجرتی ایران، با همین رویکرد اخیرا در معاونت علمی و فناوری نهاد ریاست جمهوری، به همت رصدخانه مهاجرت ایران تهیه و توسط انتشارات دانش بنیان فناور چاپ و منتشر شده است.

اطلاعات این سالنامه حوزه‌های گوناگون مهاجرتی را شامل می‌شود که در فصل‌های مختلف با ارائه اطلاعات دقیق به آن پرداخته شده است. آماری، چون جمعیت ایرانیان خارج از کشور، جابه‌جایی‌های دانشجویی و مهاجرت‌های کاری. اطلاعات مهاجرت‌های اجباری- پناه‌جویی مبتنی بر منابع داخلی و گزارش‌های مرجع بین‌المللی است که می‌تواند برای مسئولان اجرایی و محققان این حوزه مفید باشد که در ادامه بخشی از وضعیت مهاجرت ایرانیان مطرح شده است.

بر اساس آخرین آمار موجود سال ۲۰۲۰ میلادی، جمعیت مهاجران جهان در سال ۲۰۱۹ میلادی بالغ بر ۲۷۲ میلیون نفر است که ۵۲/۳ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد. جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۹/۱ میلیون نفر است که ۲۹/۲ درصد از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد.

جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا در سال ۱۹۹۰ میلادی، بالغ بر ۸۲۰ هزار نفر بوده است، که این رقم در سال ۲۰۱۹ میالدی به رقم ۹/۱ میلیون نفر رسیده است و در واقع در طی ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی ۳/۲ برابر شده است.

بر اساس آمار قابل استناد سازمان ملل و بانک جهانی در سال جاری میلادی، ۱۰ کشور جهان با بیشترین جمعیت ایرانیان خارج از کشور به ترتیب عبارتند از: امارات متحده عربی، آمریکا، کانادا، آلمان، انگلستان، ترکیه، سوئد، استرالیا، سرزمین‌های اشغالی (اسرائیل) و کویت است. بر همین اساس آمریکای شمالی، اروپای غربی، امارات متحده عربی و استرالیا مناطق جغرافیائی تمرکز ایرانیان در جهان هستند.

در حالی‌که سهم ایران از جمعیت جهان چیزی در حدود ۰۷/۱ درصد است، سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان از رقم ۵۴/۰ درصد در سال ۱۹۹۰ میلادی به رقم ۷۰/۰ درصد در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است که همچنان پایین‌تر از سهم جهانی جمعیت ایران است.

با نگاه واقع‌بینانه به پدیده مهاجرت، کشوری همچون در ایران که با انباشت سرمایه‌های عظیم انسانی مخصوصا سه دهه اخیر روبه‌روست، طبیعی است با پدیده مهاجرت بخشی از سرمایه انسانی خود مواجه باشد. چراکه تا زمانی که ظرفیت جذب و به‌کارگیری کامل این حجم از نیروی انسانی در داخل کشور مهیا نباشد، یا ما با هدررفت سرمایه انسانی در داخل روبه‌رو خواهیم شد یا بخشی بر اثر فشار‌های اقتصادی و اجتماعی از کشور خارج خواهند شد.

---

بیشتر بخوانید: چرا مهاجران ایرانی به کار سیاه تن می‌دهند؟

---

واقعیت دیگر پیش روی جامعه ایران حاکی از آن است که بر اساس آمار و اطلاعات مبتنی بر مراجع قابل استناد و همچنین پیمایش‌های صورت گرفته، نیروی محرکه اصلی مهاجرت‌های ایرانیان به خارج از کشور «مسائل و چالش‌های اقتصادی» است که خود را در قالب کانال‌های مهاجرتی مختلف از جمله جابجایی تحصیلی و دانشجویی، مهاجرت پناهجویی، مهاجرت کاری و حتی خانوادگی بروز می‌دهد. از طرفی بالا رفتن چشمگیر «میل به مهاجرت» در میان اقشار مختلف بخصوص در میان دانشجویان و فارغ التحصیالان دانشگاهی بر اثر تحولات اقتصادی در طول سه سال گذشته موید تاثیر اساسی مسایل اقتصادی بر مهاجرت در جامعه ایران است. از طرف دیگر، نرخ چشمگیر بازگشت متخصصان ایرانی به داخل کشور و همچنین میل و رغبت بالای ایرانیان داخل و خارج از کشور جهت حفظ ارتباط با داخل و تلاش در جهت بهبود و اصلاح امور کشور، نشانه‌های امیدوارکننده‌ای برای تلاش در جهت سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در این حوزه است.

در جدول زیرجمعیت مهاجران ایرانی در مقایسه با میانگین جهانی عنوان شده است.

طبق آخرین آمار موجود در سال ۲۰۱۸ میلادی نیز ایرانیان دارنده اقامت پناهندگی ساکن در اتحادیه اروپا با بیش از ۵۶ هزار نفر و بعد از آن دارندگان اقامت خانوادگی با رقمی بیش از ۴۲ هزار نفر بالاترین جمعیت را دارند. در رتبه‌های بعدی دارندگان اقامت تحصیلی با رقم ۲۱ هزار و اقامت کاری با رقم قریب به ۱۸ هزار نفر قرار دارند. تعداد ایرانیانی که در کشور‌های جهان در وضعیت پناهندگی قرار دارند از حدود ۱۰۲ هزار نفر در سال ۲۰۰۶ به ۱۳۰ هزار نفر در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته است.

از مهمترین دلایل افزایش میزان بازگشت مهاجران فاقد مدرک افغانستانی در سال ۲۰۱۸ می‌توان به اعمال مجدد تحریم‌های اقتصادی علیه ایران و کاهش ارزش ریال در برابر ارز‌های خارجی اشاره کرد که منجر به افزایش بازگشت مهاجران افغانستانی فاقد مدرک به کشورشان شده است
اتحادیه اروپا در طول چند سال گذشته به‌ویژه پس از بحران جهانی پناهجویان در سال ۲۰۱۵، به یکی از مناطق اصلی استقرار پناهجویان جهان تبدیل شده است. بر همین اساس، شمار پناهجویان ایرانی در کشور‌های اتحادیه اروپا به نسبت سایر نقاط جهان قابل توجه است. بیشترین جمعیت پناهجویان ایرانی ثبت شده جدید (در اتحادیه اروپا مربوط به سال ۲۰۱۶ میلادی است که بیش از ۴۰ هزار نفر بوده است. در سال‌های بعدی این رقم بطور تقریبی به تراز ۲۰ هزار پناهجو در سال تنزل پیدا کرده است.

روند ورود و ثبت پناهندگان افغانستانی در ایران در دهه ۱۹۹۰ به اوج خود رسید به‌طوری‌که در سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۱ بیش از سه میلیون پناهنده افغانستانی در ایران حضور داشته‌اند. البته بر اساس گزارش سازمان بین‌المللی مهاجرت، حدود ۸۰۰ هزار مهاجر افغانستانی فاقد مدرک در سال ۲۰۱۸ به صورت داوطلبانه یا اجبار از ایران به کشور خود بازگشته‌اند که در مقایسه با سال ۲۰۱۷ این میزان دو سوم افزایش یافته است که بالاترین میزان بازگشت مهاجران افغانستانی فاقد مدرک از سال ۲۰۱۲ است.

از جمله مهمترین دلایل افزایش میزان بازگشت مهاجران فاقد مدرک افغانستانی در سال ۲۰۱۸ می‌توان به اعمال مجدد تحریم‌های اقتصادی علیه ایران و کاهش ارزش ریال در برابر ارز‌های خارجی اشاره کرد که منجر به افزایش بازگشت مهاجران افغانستانی فاقد مدرک به کشورشان شده است.