روایتی از شوخی سیاسی در تلویزیون

اقتصاد۲۴ - پخشِ دوباره سریال "نون و ریحون" نام فرزاد مؤتمن را یک بار دیگر بر سر زبان‌ها‌ آورد. کارگردانی که مدت‌ها است خبری از او به عنوان کارگردان سریال‌های تلویزیون نیست. "نون و ریحون"  نخستین تجربه او در ساخت یک سریال تلویزیونی بود که به دلیل فشردگی یک کار مناسبتی از آن خاطره خوشی ندارد؛ سریالی که به گفته موتمن یک نقد اجتماعی از جنس طنزهای گل آقایی است. به بهانه پخش این سریال از شبکه آی‌فیلم و غیبتِ او به عنوان کارگردان در سریال‌های تلویزیونی زمینه گفت‌وگویی کوتاه را فراهم کرد.
او در این مصاحبه نکاتی درباره ساخت سریال‌ِ خوب و انتقاد به شتاب‌زدگی در تولید مجموعه‌های تلویزیونی داشت که مشروح آن به قرار زیر است:

بیشتر بخوانید:سریال جدیدی به تلویزیون آمد

فرزاد مؤتمن در خصوص غیبتِ در تلویزیون و عدم ساخت سریال در این سال‌ها، به خبرنگار تسنیم  گفت:  من چند تله فیلم برای تلویزیون کار کردم. اما درباره ساخت سریال اگر شرایط خوبی فراهم باشد و فیلمنامه و متن کامل در اختیار ما باشد و شتاب‌زدگی برای تولید سریال نباشد، دوست دارم باز هم سریال‌سازی را تجربه کنم وگرنه با متن و قصه ناقص و موانع آزاردهنده تولید نه کارگردان و عوامل می‌توانند کاری که دوست دارند را ارائه دهند و نه مخاطب از تماشای آن لذت می‌برد و رضایت خواهد داشت.
وی افزود: به نظرم فرایند سریال سازی باید بهبود یابد و برخی معضلات ساختاری و اداری آن حل شود تا بتوان در فضای امن، با آرامش خیال و بدون آشفتگی، اثر نمایشی جذابی برای مخاطب تولید کرد. من در مصاحبه دیگری هم گفتم برای تولید یک سریال خوب به سه چیز نیاز داریم، وقت و فرصت کافی، سرمایه و بضاعت مالی و در نهایت متن و فیلمنامه خوب؛ بدون این‌ها نمی‌توان سریال خوب ساخت.
او درباره انتقادات به شوخی‌های سیاسی سریال "نون و ریحون" گفت: وقتی یک اثر کمدی و طنز می‌سازیم باید بپذیریم که شوخی با برخی مسائل یا معضلات اجتماعی و سیاسی هم در آن وجود دارد. این شوخی‌ها البته برای نقد و در نهایت بهبود اوضاع است. به نظر من مشکل سریال‌های کمدی اجتماعی که برخی از آن‌ها با انتقادات مشابه مواجه شدند، لزوماً در جنس شوخی‌ها نیست، بلکه بیشتر به تحمل و نقدپذیری پایین ما در مواجهه با آن شوخی‌ها برمی‌گردد. در سریال‌های امروزی با برخی شوخی‌های سیاسی مواجه می‌شویم که خیلی مستقیم‌تر و بعضاً تندتر از شوخی‌های نون و ریحون است؛ اما چون اکنون میزان نقدپذیری و تحمل اجتماعی بالاتر رفته کمتر با انتقاد یا خط قرمزها مواجه می‌شوند.
این کارگردان سینما و تلویزیون خاطرنشان کرد: من همیشه گفتم که یکی از ویژگی‌ها و مؤلفه‌های کمدی به ویژه کمدی‌های اجتماعی شوخی با سیاست است. اگر قرار است که از طریق طنز به نقد و اصلاح دست بزنیم، باید نقدپذیر باشیم. به هر حال طنز با درجاتی از برخورندگی همراه است و این عیبی ندارد. عیب اینجاست که برخی هر موقعیت کمیک یا شوخی کلامی را تفسیر سیاسی می‌کنند و دچار سیاست‌زدگی‌اند و آن را به نقد سریال هم تعمیم می‌دهند.
وی اظهار کرد: این سوءتفاهم‌ها درباره لهجه هم وجود داشت، در حالی که لهجه یکی از ویژگی‌ها و مؤلفه‌های شخصیت‌پردازی است که در بسیاری از درام‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، منتها خطای شناختی دراماتیک در این باره وجود دارد که فکر می‌کنیم چون از لهجه در کار کمدی استفاده شده، پس قصد بر تمسخر بوده است. در حالی که ما در اینجا نه با هجو که با طنز سروکار داریم و آن هم کمدی موقعیت که شخصیت‌پردازی در آن اهمیت دارد و لهجه به آن بعد و عمق می‌بخشد.
کارگردان سریال "نون و ریحون" تأکید کرد: به نظرم این‌ها دیگر نقد نیست. حساسیت‌های آسیب‌زا است که هم درک دقیق یک اثر نمایشی را مشکل می‌کند و هم امکان لذت بردن از تماشای یک سریال را از مخاطب می‌گیرد. اتفاقاً من مراقب بودم که طنز ماجرا دچار لودگی و برخی لوس‌بازی‌های نمایشی نشود و در نهایت مخاطب از پس خنده بتواند به چالش های انسانی و اجتماعی که مطرح می‌شود، فکر کند. امیدوارم در نگاهی دوباره به «نون و ریحون» در بازپخش، نگاه و تحلیل درست‌تری از آن صورت بگیرد.
او با اشاره به اینکه بخش عمده‌ای از سویه انتقادی طنز سریال و اساساً شکل کمیک آن به سمت طنز کلامی سوق پیدا کرده است، توضیح داد: اولین دلیل آن، این است که ما به لحاظ زمانی، فرصت پردازش دراماتیک و موقعیت‌سازی نداشتیم و بار بیشتری از طنز ماجرا به سمت طنز کلامی سنگین شد. برای همین است که می‌گویم برای ساخت یک مجموعه تلویزیونی باید فرصت و مجال کافی داشت و شتاب‌زدگی برای رساندن کار به پخش و آنتن، فرصت پردازش‌های دراماتیک را می‌گیرد.
مؤتمن در خاتمه افزود: معتقدم طنز کلامی "نون و ریحون" به سمت طنز شنیداری صرف شبیه به طنزهای رادیویی نرفته و قصه‌پردازی کمک کرده تا سویه‌های کلامی طنز هم واجد پشتوانه تصویری و نمایشی باشد. ضمن اینکه معتقدم طنز کلامی آن از سنخ طنزهای مکتوب و چیزی است که آن را طنزهای گل آقایی می‌نامم. یعنی طنزی که در ذات آن نوعی نقد اجتماعی وجود دارد. به همین خاطر می‌توانم بگویم طنز "نون و ریحون" یک طنز «گل آقا»یی است.