۱۰ نشانه تغییر جهت اقتصاد

اقتصاد۲۴- درکنار تحریم، اقتصاد ایران در روز‌هایی که در سال‌جاری سپری کرده با شوک‌های زیادی نیز مواجه شد که تأثیر مستقیمی بر شاخص‌های اقتصادی داشت. در واپسین روز‌های آبان ماه اجرای طرح اصلاح قیمت بنزین که به افزایش ۵۰ درصدی قیمت بنزین سهمیه و ۲۰۰ درصدی بنزین آزاد منجرشد، یکی از شوک‌های جدی بود که اقتصاد ایران هم از نظر آثار آن بر افزایش مستقیم و غیرمستقیم هزینه بخش واقعی اقتصاد و هم از ناحیه مسائل سیاسی و اجتماعی ناشی از ناآرامی‌های خیابانی متحمل شد.

به فاصله اندکی دربامداد ۱۳ دی ماه، سردار قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس در فرودگاه بغداد توسط نیرو‌های امریکایی به شهادت رسید. رخدادی که در روز بعد یکی از تاریخی‌ترین ریزش‌های شاخص بورس تهران را رقم زد. چند روز پس از این عملیات تروریستی، انتقام موشکی ایران که در جریان آن دو پایگاه نظامی امریکا در عراق هدف قرار گرفت، شوک دیگری بود که اقتصاد جهان و داخل را از بروز یک درگیری نظامی نگران کرده بود.

اما اکنون با عبور از دهه نخست یازدهمین ماه سال، بررسی روند حرکتی شاخص‌های اقتصاد ایران نشان می‌دهد باوجود تمام نگرانی‌ها و منفی بودن نرخ رشد اقتصادی، سیگنال‌های مثبتی از بخش‌های مختلف به فعالان ارسال می‌شود که نویدبخش روز‌های بهتری در آینده است. دراین میان علاوه برگزارش مراجع بین‌المللی از خروج تدریجی اقتصاد ایران از رکود، وضعیت بخش‌های واقعی اقتصاد نیز نشان می‌دهد که اقتصاد ایران خود را برای خروج از نااطمینانی‌ها آماده می‌کند.
هرچند به‌طور قطع شاخص‌های اقتصادی کشور درمقایسه با شرایط مطلوب فاصله زیادی دارد، اما دراین گزارش بررسی ۱۰ شاخص مختلف نشان دهنده بهبود تدریجی این شرایط است.

یکی از سیگنال‌های مثبتی که طی ماه‌های اخیر ارسال می‌شود و پیش‌بینی می‌شود که روند بهبود آن در ماه‌های بعد ادامه یابد، نرخ تورم مصرف‌کننده است. شاخص تورم کل از اردیبهشت ماه امسال با یک تغییر مسیر نزولی شد، گرچه در تیر، مهر و آبان ماه شاهد رشد دوباره تورم ماهانه هستیم، اما درمجموع این شاخص نزولی شده است به طوری که تورم سالانه که از مهرماه کاهشی شده بود در آذرماه به زیر ۴۰ درصد رسید.
علاوه براین درحالی که به‌دلیل افزایش قیمت بنزین نرخ تورم در آذرماه با ۳.۲ درصد رشد خود را نشان داد، پس از گذشت یک ماه فروکش کرد. بدین ترتیب تورم ماهانه دراین ماه به ۸ دهم درصد رسید که ۲.۴ درصد از تورم آذرماه کمتر است. همچنین تورم نقطه‌ای (نسبت به ماه مشابه سال قبل) نیز با افت ۱.۵ درصدی به ۲۶.۳ درصد رسید. اما این تغییر مسیر شاخص تورم روی کالا‌های خوراکی بیشتر محسوس است. درنخستین ماه پس‌از اصلاح قیمت بنزین یعنی آذر تورم ماهانه کالا‌های خوراکی ۴.۱ درصد بود که این نرخ در دی ماه با کاهش ۴.۴ درصدی به منفی ۳ دهم درصد رسید. دراین ماه تورم سالانه نیزبا افت ۱.۴ درصدی به ۳۸.۶ درصد رسید.

در شرایطی که نرخ تورم مصرف‌کننده به سمت ارقام پایین‌تر در حرکت است، تازه‌ترین گزارش مرکز آمار ایران از تورم تولیدکننده بخش صنعت نشان می‌دهد که این شاخص در فصل پاییز به‌عنوان تورم پیش نگرپس از ۱۶ فصل منفی شد.
درحالی که تورم فصلی تولید در بخش صنعت آخرین بار در فصل پاییز سال ۱۳۹۴ با منفی ۱.۸ درصد، منفی بود، در فصول بعدی با رشد بالایی مواجه شد به طوری که در پاییز سال گذشته رکورد ۲۳.۵ درصدی را به ثبت رساند. با کاهش نوسانات در بازار ارز از زمستان سال گذشته نرخ تورم این بخش نیز رو به کاهش گذاشت و به یکباره به ۱۴.۱ درصد رسید. هرچند در بهار امسال این شاخص تنها ۴ دهم درصد افت داشت، اما در تابستان با افت ۱۳.۵ درصدی به ۲ دهم درصد رسید و با تداوم این روند این شاخص در پاییز امسال به منفی ۲.۳ درصد عقب‌نشینی کرد که در مقایسه با فصل قبل، ۲.۵ واحد درصد کاهش دارد.
تغییرات شاخص قیمت تولیدکننده بخش صنعت نسبت به فصل مشابه سال قبل (تورم نقطه به نقطه) در فصل پاییز امسال نیز به ۲۷ درصد رسید که در مقایسه با فصل قبل، ۳۳.۶ واحد درصد کاهش داشته است. تغییرات میانگین شاخص قیمت تولیدکننده محصولات صنعتی در داخل کشور در چهار فصل منتهی به فصل پاییز امسال نسبت به مدت مشابه در سال قبل به ۶۱.۵ درصد رسید که نسبت به فصل قبل ۱۵.۵ واحد درصد کاهش نشان می‌دهد.

بررسی عملکرد ۹ ماهه برخی از صنایع نشان می‌دهد که میزان تولید بسیاری از صنایع از افتی که در انتهای سال گذشته و ابتدای سال‌جاری داشتند، فاصله گرفته و توانسته‌اند بخشی از افت تولید خود را جبران کنند. برهمین اساس مقایسه گزارش ۸ ماهه و ۹ ماهه سال‌جاری حاکی از بهبود نسبی تولید برخی از صنایع است. درحالی که میزان کاهش تولید خودرو در گزارش ۸ ماهه ۳۳.۲ درصد بود این رقم در ۹ ماهه به ۲۵.۷ درصد رسیده است.
روغن ساخته شده نباتی هم از دیگر کالا‌هایی است که تولید آن افزایش داشته است یک ماه پیش میزان تولید روغن ساخته شده نباتی، در قیاس با سال گذشته (۸ ماهه ۹۷) رشد ۸.۵ درصدی داشته، ولی آمار ۹ ماهه رشد ۹.۴ درصدی داشته است. کاهش تولید لاستیک خودرو تا پایان آذرماه تا حدودی جبران شده است. گزارش عملکرد ۸ ماه در قیاس با سال ۹۷، تولید لاستیک را با کاهش ۵.۲ درصد اطلاع‌رسانی کرده بود، ولی اکنون میزان کاهش به ۲.۱ درصد رسیده است. پودر شوینده هم تا حدودی کاهش تولید را جبران کرده است. پودر شوینده ماه پیش کاهش ۸.۵ درصدی داشت، اما در نه ماه میزان کاهش به ۷.۳ درصد رسیده است.
میزان تولید یخچال و فریزر در ۹ ماهه سال‌جاری ۸ هزار و ۴۸۳ دستگاه بوده است که در قیاس با سال گذشته ۳.۹ درصد افزایش داشته است، این در شرایطی است که ۸ ماه پیش رشد تولید ۴.۵ درصد بوده است.

شامخ یا همان شاخص مدیران خرید (PMI) مقیاسی است که اتاق ایران، از طریق دریافت پاسخ بنگاه‌های نمونه در صنایع مختلف به سؤالات مشخص استخراج می‌کند. این شاخص رونق، رکود یا ثبات کسب‌وکار‌های مورد بررسی و چشم‌انداز انتظاری آن‌ها در آینده را نشان می‌دهد.
در جریان استخراج این شاخص، اگر عدد شامخ بیش از ۵۰ واحد باشد، نشان می‌دهد که اقتصاد درحال توسعه است، درحالی‌که هر رقمی زیر ۵۰ واحد، از قرار داشتن اقتصاد در شرف انقباض و رکود حکایت دارد. براساس اعلام اتاق بازرگانی ایران در آذرماه امسال این شاخص به ۴۸.۲۲ رسیده است و با وجودی که زیر ۵۰ است، اما نسبت به آبان ماه با ۴۲.۲۷ اندکی بهتر است. اما در زیربخش‌های این شاخص شاهد بهبود برخی از مؤلفه‌ها هستیم. شاخص سرعت انجام و تحویل سفارش (۵۴.۷۶) در آذر، بیشترین میزان شاخص در بین ۵ مؤلفه اصلی شامخ بوده است. شاخص میزان استخدام و به‌کارگیری نیروی انسانی (۴۸.۷۹) کاهشی، اما دارای تغییرات مثبت نسبت به ماه گذشته (۴۴.۸۸) است.
شاخص موجودی مواد اولیه یا لوازم خریداری شده (۴۱.۳۷) کمترین مقدار شاخص در بین ۵ مؤلفه اصلی شامخ بوده است. شاخص انتظارات در ارتباط با میزان فعالیت اقتصادی در ماه آینده نیز با رقم ۴۹.۹۸، تثبیت وضعیت کل اقتصاد در دی ماه را پیش‌بینی می‌کند. به‌نظر می‌رسد با وجود بهبود وضعیت تولید در بخش صنعت، رکود موجود درسایر بخش‌های اقتصادی از جمله خدمات، ساختمان و خرده‌فروشی موجب شده تا وضعیت کل اقتصاد در آذرماه نیز در حالت رکودی قرار گیرد.

پس‌از چندین ماه رکود شدید در بازار مسکن، از پاییز امسال معاملات مسکن روبه افزایش گذاشته است. طبق آمار بانک مرکزی در دی ماه امسال، تعداد معاملات آپارتمان‌های مسکونی شهر تهران به ۱۰.۷ هزار واحد مسکونی رسید که نسبت به ماه قبل و ماه مشابه سال قبل به ترتیب ۱۲.۱ و ۵۹ درصد افزایش نشان می‌دهد. دراین ماه متوسط قیمت خرید و فروش یک متر مربع زیربنای واحد مسکونی معامله شده نیز ۱۳.۸ میلیون تومان بود که نسبت به ماه مشابه سال قبل ۴۰.۹ درصد افزایش نشان می‌دهد. درمجموع بررسی بازار مسکن با وجودی که فاصله زیادی از روز‌های اوج خود دارد، نشان می‌دهد که بدون حضور جدی دلالان مصرف‌کنندگان واقعی در حال ورود به این بازار هستند. این درحالی است که اگر بازار مسکن به رونق پابگذارد به‌دنبال خود رونق بیش از ۲۰۰ صنعت مرتبط را نیز به همراه خواهد داشت.

همواره چک‌های مبادله‌ای و برگشتی یکی از شاخص‌هایی است که با آن می‌توان نمای کلی از بازار به دست آورد. این درحالی است که درماه‌های اخیر میزان چک‌های برگشتی روبه کاهش است. در آذرماه امسال در کل کشور بالغ بر ۸ میلیون فقره چـک بـه ارزشـی بـالغ بـر ٩٨٣ هـزارمیلیارد ریال مبادله شد که نسـبت بـه مـاه قبـل از نظـر تعـداد و مبلـغ بـه ترتیـب ۵.۶ درصـد و ۱۷.۶ درصد افزایش نشان می‌دهد.
حال بررسی نسبت چک‌های برگشتی به چک‌های مبادله‌ای حکایت از این دارد که این شاخص در حال بهبود است. در آذرماه ۸.۳ درصد از کل چک‌های مبادله‌ای کشور برگشت داده شده است که پایین‌ترین رقم از سال گذشته است. همچنین از نظر ارزش نیز نسبت چک‌های برگشتی به مبادله‌ای به ۱۰.۵ درصد رسیده که این نسبت نیزحداقل در یکساله گذشته تجربه نشده است.

باوجودی که همچنان اقتصاد ایران در رکود قرار دارد، اما در فصول گذشته نرخ بیکاری کاهش معناداری داشته و باعث شده است تا تعداد بیکاران کمتر شود. در فصل پاییز امسال بررسی نرخ بیکاری افراد ١٥ ساله و بیش‌تر نشان می‌دهد که ۱۰.۶ درصد از جمعیت فعال (شاغل و بیکار)، بیکار بوده‌اند. بررسی روند تغییرات نرخ بیکاری حاکی از آن است که این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال گذشته ۱.۲ درصد کاهش یافته است.
جمعیت شاغلین ١٥ ساله و بیشتر در این فصل ٢٤ میلیون و ٤٤٦ هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل ٤٧٢ هزار نفر افزایش داشته است. نرخ بیکاری جوانان ١٥ تا ٢٤ ساله حاکی از آن است که ٢٥,٨ درصد از فعالان این گروه سنی در پاییز ١٣٩٨ بیکار بوده‌اند. بررسی تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می‌دهد، این نرخ نسبت به فصل مشابه در سال قبل (پاییز ١٣٩٧) ١.٢ درصد کاهش یافته است.
بررسی نرخ بیکاری جوانان ١٨ تا ٣٥ ساله نیز نشان می‌دهد که درپاییز ١٣٩٨، ١٧,٩ درصد از جمعیت فعال این گروه سنی بیکار بوده‌اند. این در حالی است که تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می‌دهد این نرخ نسبت به پاییز ١٣٩٧، به میزان ١.٤ درصد کاهش یافته است.

روان بودن تجارت خارجی اهمیت بسیاری برای بخش تولید دارد. از یک سو بخشی از کالا‌های تولیدی باید صادر شود و از سوی دیگر مواد اولیه باید وارد شود. براساس تازه‌ترین آمار از تجارت خارجی کشور در ۱۰ ماهه سال‌جاری مجموع تجارت خارجی ایران (صادرات و واردات) به ۷۲ میلیارد دلار رسیده است که ازاین رقم ۳۵.۵ میلیارد دلار سهم صادرات و ۳۶ میلیارد دلار سهم واردات است.
هرچند در ۱۰ ماهه امسال با پیشی گرفتن واردات از صادرات، تراز تجاری کشور حدود ۶۰۰ میلیون دلار منفی است، اما درمجموع روند تجارت خارجی دراین دوره با وجود سخت‌ترین تحریم‌ها روان بوده است. به‌طوری که هم ۳۵.۵ میلیارد دلار کالای غیرنفتی از سوی تولیدکنندگان داخلی صادر شده است و هم ۳۶ میلیارد دلار انواع کالا وارد کشور شده است. بدین ترتیب بیش از ۷۲ میلیارد دلار حجم واردات و صادرات در ۱۰ ماه گذشته است که حجم صادرات ۳۵.۵ میلیارد دلار با وزن ۱۱۵ میلیون تن بوده که به‌لحاظ وزنی این رشد کم سابقه است. میزان صادرات نسبت به مدت مشابه در سال گذشته از لحاظ وزنی رشد ۲۰.۷۶ درصدی و از نظر ارزشی کاهش ۳.۲ درصدی داشت. میزان واردات از لحاظ وزنی رشد ۸ درصدی داشته، اما از لحاظ ارزشی تفاوتی با مدت مشابه در سال گذشته نداشته است. همچنین ۱۹ میلیون تن از کل واردات به کالا‌های اساسی اختصاص داشت که در شرایط تحریم در این بخش از لحاظ وزنی رشد ۲۴ درصدی و از نظر ارزشی رشد ۲۰ درصدی داشته است.

درمیان شاخص‌های مختلف، از تولید ناخالص داخلی و نرخ رشد آن نیز خبر‌های بهتری به‌گوش می‌رسد. در سال‌جاری نرخ رشد اقتصاد با نفت همچنان منفی است، ولی بدون نفت نیم درصد مثبت شده که نسبت به سال گذشته بهبود قابل توجهی نشان می‌دهد. نهاد‌های بین‌المللی نیز در گزارش‌های خود از بهبود اقتصاد ایران در سال‌جاری میلادی خبرداده‌اند. دراین زمینه بر اساس پیش‌بینی بانک جهانی، رشد اقتصادی ایران از سال آینده میلادی مجدداً مثبت خواهد شد. بانک جهانی پیش‌بینی کرده است که اقتصاد ایران در سال‌جاری میلادی ۳.۶ درصد کوچکتر خواهد شد، اما از سال آینده به مدار صعودی باز خواهد گشت و نرخ رشد ۱.۱ درصدی را تجربه خواهد کرد که همین نرخ رشد در سال ۲۰۲۱ نیز تکرار خواهد شد. بانک جهانی در گزارش خود به تأثیر تحریم‌های امریکا علیه ایران بر کاهش ارزش ریال و منفی شدن نرخ رشد اقتصادی ایران اشاره کرده و در عین حال خاطرنشان ساخته که این تحریم‌ها ثبات بازار جهانی نفت را نیز به خطر می‌اندازند.

موج مثبت عملکرد صنایع بورسی

درحالی که شاخص کل بورس اوراق بهادار تهران در ماه‌های اخیر رکورد‌های تاریخی تازه‌ای به ثبت می‌رساند، یکی از محرک‌های این رشد گزارش‌های مثبتی است که از عملکرد صنایع مختلف منتشر شده است. براساس گزارش عملکرد ۹ ماهه امسال صنایع بورسی برخی از آن‌ها مانند فولاد و پتروشیمی چندان موفق نبوده‌اند، اما بسیاری از صنایع با شرایط مطلوبی روبه‌رو بوده‌اند. این گزارش‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از صنایع و شرکت‌های بورسی با رشد تولید مواجه شده‌اند و بدین ترتیب رشد شدید شاخص بورس قابل دفاع‌تر می‌شود. موضوعی که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان در ماه‌های پیش رو و همچنین سال آینده ادامه خواهد داشت.