سیستم آموزشی ایران چگونه به زنان نگاه می‌کند؟

اقتصاد۲۴ - بعد از شروع جنجالی سال تحصیلی و حضور مجازی رییس جمهور در زنگ نمادین آغاز حضوری مدارس! وزارت آموزش و پرورش دولت روحانی با حاشیه مهم دیگری مواجه شده است؛ حذف تصویر دختران از روی جلد کتاب ریاضی سوم دبستان.

نسیم بهاری تصویرگر جلد کتاب ریاضی سوم دبستان در صفحه اینستاگرام خود درباره حذف تصویر دختران از جلد کتاب ریاضی سوم دبستان نوشته: «این طرح را چند سال پیش برای کتاب ریاضی سوم دبستان کشیده بودم. طرح اصلی هم کلی ممیزی (سانسور) خورد و اجازه ندادند یکی از دختر‌ها بالای درخت باشد! در طرح اولیه جلد کتاب ریاضی سوم دبستان نیز مقام‌های وزارت آموزش و پرورش حتی جایی گفته بودند که انگار یکی از دختر‌های روی جلد در حال رفتن به سمت یکی از پسرهاست که او را بغل کند، پس طرح را اصلاح کنید.»

در حالی که بخش قابل توجهی از جامعه در شبکه‌های اجتماعی نسبت به این اقدام ابراز تاثر کرده‌اند برخی به عادی‌سازی و حتی توجیه این سیاست دست زده‌اند. این عده (که بعضا از سیاستگذاران و فعالان حوزه فرهنگی و زنان کشورند) مدعی شده‌اند که تصاویر کتاب‌های درسی برخلاف آنچه گفته می‌شود، اکثرا دخترانه است.

معصومه ابتکار که اتفاقا معاون رییس جمهور در امور زنان هم هست، عکسی از کتاب دیگری منتشر کرده که در آن دختران حضور دارند و موضوع را خیلی عادی جلوه داده و در در توییتی نوشته «جلد کتاب علوم و ریاضی را باید در کنار هم دید و وزیر محترم آموزش و پرورش بررسی و اصلاح کتب درسی از زوایای مختلف از جمله عدالت جنسیتی را در دستور کار دارد.»

روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در اطلاعیه‌ای به انتقاد‌ها به حذف تصویر دختران از روی جلد کتاب ریاضی سوم ابتدایی واکنش نشان داد و این حذف را به شلوغ بودن تصویر مرتبط دانست. در این اطلاعیه آمده است: «از آنجا که تصویر قبلی بسیار شلوغ بود و تعداد مفاهیم ریاضی مطرح شده درآن تصویر بسیار زیاد بود، پیشنهاد دوستانی که از منظر‌های هنری، زیبا‌شناسی و روانشناسی بخش‌های مختلف کتاب را بررسی می‌کنند بر این بوده است که تصویر خلوت‌تر شود.»

نگاه‌های زیباشناسانه در راستای «خلوت‌تر» کردن جامعه از زنان!

جنسیت فرد تاثیر مهمی بر سایر جنبه‌های زندگی او دارد و حذف نمادین زنان نه تنها بازتاب واقعیت نیست، بلکه بازتاب بازتولید اجتماع به نحوی است که جریان حاکم به آن علاقه دارد. این حذف نمادین توسعه اجتماعی را به مخاطره می‌اندازد. پژوهش‌های آماری انجام گرفته نشان می‌دهد سهم دختران از کل دانش آموزان کشور از ۳۸.۳ درصد در سال ۵۶ به ۴۹.۳ درصد در سال ۹۶ رسیده است.

همه فرهنگ‌ها انتظارات خود را از طریق جامعه‌پذیری به افراد جامعه منتقل می‌کنند و نقش‌پذیری جنسیتی یکی از پیامد‌های آشکار فرآیند جامعه‌پذیری است که مدرسه در شکل‌گیری آن نقش قابل توجهی دارد.

برخی اندیشمندان معتقدند مدارس ابتدایی در گسترش تحکیم نفاوت‌های جنسیتی نفش بسزایی دارند. سیستم آموزشی در شکل‌گیری کلیشه‌هایی درباره نقش مردان و زنان اهمیت دارد. از نظر برخی اندیشمندان دوگانه «مدرسه-خانواده» در عصر جدید جایگزین دوگانه «کلیسا-خانواده» در قرون وسطی شده و این مدرسه است که نقش مسلط را در بازتولید مناسبات تولید و قدرت بر عهده دارد.

پژوهشی در سال ۱۳۷۸ با عنوان «بررسی باور‌ها و ارزش‌های دانش آموزان، خانواده و کتاب درسی» انجام شده که نشان می‌دهد «تصویری که کتاب‌های درسی از ویژگی‌های فیزیکی، عاطفی و اخلاقی زن ارائه کرده، همان تصویر سنتی و در جهت تقویت باور‌ها و کلیشه‌های جنسیتی و زنان بیشتر با همان ویژگی‌های عاطقی، حمایت گر از فرزند، فرمانبردار از همسر و منفعل معرفی شده اند. همچنین برجسته کردن نقش پدر در خانوده در ایجاد اعزاز و اکرام و نیز فرصت‌ها و موقعیت‌های شغلی برای فرزندان، به نوعی بر اقتدار و نفوذ مرد خانواده تاکید دارد.»

کاتارد و همکارانش در سال ۲۰۰۵ تحقیقی در خصوص تاثیر باور‌های قالبی جنسیتی دانش‌آموزان بر قضاوت آن‌ها درمورد نمره‌هایشان انجام داده‌اند. دروس به دو حوزه هنری (حوزه زنانه) و حوزه ریاضیات (حوزه مردانه) تقسیم شده بود. نتایج مرحله نخست نشان داد که باور‌های قالبی جنسیتی تاثیر فراوانی بر تخمین نمره درسی دانش آموزان داشته است؛ به گونه‌ای که دختران نمره ریاضی خود را بسیار کمتر از نمره واقعی خود پیش از اعلام نمره تخمین زده بودند در حالی که پسران نمره خود را در دروس هنری قبل از اعلام نمره واقعی کمتر اعلام کردند. در مرحله دوم این آزمایش با دستکاری باور‌های قالبی دانش‌آموزان، نتایج متعادل‌تر شده بود و نشان داد که باور‌های قالبی جنسیتی در دیدگاه و قضاوت‌های افراد تاثیر دارد.

تبعیض جنسیتی در کتب درسی چگونه است؟

پژوهش دیگری در سال ۹۱ در نشریه جامعه شناسی آموزش و پرورش با عنوان «بازنمایی کلیشه‌های جنسیتی در کتاب‌های فارسی دوره پنج ساله ابتدایی» توسط مصطفی آب‌روشن و صدیقه ارجمندی انجام گرفته است. نتایچ این تحقیقات نشان می‌دهد در دوره ۵ ساله ابتدال ۶۷ درصد مولفان کتاب‌های درسی مردان و ۳۳ درصد زنان هستند. همچنین در ۵ سال ابتدایی تعداد اسامی خاص زنان به کار رفته در کتب درسی تنها ۵ بار در برابر ۱۵۶ اسم خاص مردان است. این یعنی ۹۷ درصد در برابر ۳ درصد که نشان دهنده تبعیض معنا دار جنسیتی علیه زنان است. در شاخص اشتغال بیرون از خانه از ۱۷ مورد ذکر شده، ۱۴ مورد در مورد مردان و فقط ۳ مورد در مورد زنان است.

در شاخص فعالیت‌های مهم ۶۲ مورد فعالیت مهم مردان در متن‌ها و تصاویر آورده شده و فقط ۱۳ مورد فعالیت زنان آمده (۸۳ درصد در برابر ۱۷ درصد). درباره انجام کار‌های خانگی ۳۳ بار زنان در کار‌های خانگی در برابر ۱۱ بار مردان مشاهده شده که در واقع با این شیوه کار خانگی را زنانه ترسیم کرده‌اند.

در بعد فعالیت با اقتدار و ابتکار نیز ۹۹ مورد فراورانی کنش‌های موجود مربوط به مردان و تنها ۱۸ مورد مربوط به زنان است و به بیان دیگر ۸۵ درصد تصاویر و متون فعالیت و اقتدار مردان را بیان می‌کند.

در شاخص نقش‌های سیاسی و اجتماعی نیز از بین ۱۶ نقش اجتماعی و سیاسی ۱۰ نقش برای مردان و ۶ نقش برای زنان آورده شده است. در فعالیت‌های هنری نیز از بین ۱۹ فعالیت هنری ۱۳ فعالیت مربوط به مردان و ۶ فعاایت مربوط به زنان است.

در شاخص روحیه اکتشاف و ماجراجویی وضع از همه خراب‌تر است و ۱۰۰ درصد فعالیت‌های ماجراجویانه به مردان نسبت داده شده است. از سوی دیگر شاخص فعالیت ورزشی از بین ۱۹ فعالیت، ۱۶ مورد مربوط به زنان و ۳ مورد به زنان اختصاص یافته است.

بازنمایی جنسیت در کتب درسی

پژوهش دیگری با عنوان «بازنمایی جنسیت در کتب فارسی راهنمایی و دبیرستان در سال تحصیلی ۸۸-۸۹» انجام گرفته که نشان گر استمرار تبعبض جنسیتی سال‌های دبستان در سال‌های تحصیلی بعدی است. علیمحمد حاضری و علیرضا احمدپور در این پژوهش که در نشریه «زن در توسعه و سیاست» منتشر شده به این نتیجه رسیده‌اند که از مجموع ۳۴۵ چهره به تصویر کشیده شده در کتب درسی، ۳۲۷ چهره (۹۵ درصد) مربوط به مردان و تنها ۱۸ چهره (۵ درصد) متعلق به زنان است.

در دو دوره راهنمایی ودبیرستان نیز از مجموع اسامی به کار رفته در کتب درسی ۸۵ درصد مربوط به مردان و ۱۵ درصد مربوط به زنان بوده است. در میان مولفان و گروه برنامه‌ریزان کتب درسی دبیرستان و راهنمایی نیز حضور کمرنگ زنان جلب توجه می‌کند. از بین مولفان این دوره تنها ۲۴ درصد زنان و ۷۶ درصد مردانند. سهم مردان نویسنده یا شاعر متون درسی نیز ۹۳ درصد در برابر ۷ درصد سهم زنان یرآورد شده است.

بیشتر بخوانید: واکنش حجت‌الاسلام زائری به حذف عکس دختران از کتب درسی

در کتب درسی این دوران تحصیلی از مجموع شخصیت‌های خاصر در متن دروس ۸۷ درصد مردان و ۱۳ درصد زنان بوده‌اند. همچنین از مجموع ۴۰ نفری که متن درسی به معرفی آن‌ها اختصاص یافته ۳۸ نفر یعنی ۹۵ درصد مردان و تنها ۲ نقر زنان بوده‌اند. از این میان نیز از بین ۱۸ چهره زن به تصویر درآمده در کتب این دو دوره تحصیلی، ۴ مورد مربوط به دختران خردسال، ۸ مورد زنان عشایر بوده‌اند. دو چهره زن نیز مربوط به قرن ۵ بوده‌اند که در تصویر نقاشی شده گوشه‌ای از مجلس به بحث فقها گوش می‌دادند. چهره زن دیگری که به تصویر درآمده، کنیزی است که در حال پذیرایی از تعدادی از مردان است. در تصاویر دیگر زنان درحال خداحافظی از شوهر یا پسر خود هستند و آن‌ها را راهی جبهه می‌کنند. تنها تصویر مربوط به حضور اجتماعی زنان تصویری از زنان در راهپیمایی است.

در این کتب ۷۱ تن از مشاهیر علم و ادب همراه با تصاویرشان معرفی شده‌اند و از این تعداد ۷۰ نفر مرد و تنها یک زن (پروین اعتصامی) است. حذف نمادین دختران از جلد کتاب ریاضی سوم دبستان در واقع تکه‌ای از پازل حذف زنان از فعالیت‌های اجتماعی و ایجاد جامعه پذیری در راستای واقعی جلوه دادن این تبعبض جنسیتی است.