بحران‌های انتقال آب هنوز خودنمایی نکرده است

اقتصاد ۲۴ - حسن فروزان‌فرد در مورد انتقال منابع آبی به فلات مرکزی اظهار کرد: آنچه در زمینه آمایش سرزمینی باید مورد توجه قرار می‌گرفت، شوربختانه در دوره توسعه ایران و حتی در رژیم قبلی مورد توجه قرار نگرفت و مشخصا بعد از دهه ۷۰ مورد هجمه نیز قرار گرفت. توانمندی‌های لابی‌گری و قدرت سیاسی عامل اصلی بسیاری از تصمیمات بوده است، در واقع امروز آثار همین دستکاری در مزیت‌های محیط زیست را می‌بینیم. ما تصمیم گرفتیم که آب را از مخازن طبیعی زاگرس به بخش‌های مرکزی فلات ایران منتقل کنیم که دستاورد این کار، توسعه غیرمتناسب و ناپایدار در فلات مرکزی ایران است.

وی افزود: ما در استان‌هایی مثل یزد، کرمان و... معادنی داریم که قابلیت‌های خوبی دارند. این معادن قابلیت این را دارند که به کناره‌های ساحل مکران یا هرمزگان منتقل شوند و از آب استفاده کنند. اگر ظرفیت‌های صادراتی آن‌ها فعال شود از این موقعیت بهره‌مند می‌شوند. اما تصمیم این بود که حداکثر ارزش افزوده به استان‌های خاصی برود که از آن‌ها مسئول یا مسئولانی در جایگاه حاکمیت حضور داشتند و می‌توانستند تصمیماتی را متناسب با علاقه‌مندی خود بگیرند. در استان‌های یزد، کرمان، اصفهان و ... که همیشه نفرات تعیین‌کننده‌ای در حاکمیت داشتند، شاهد این اتفاقات هستیم.

فروزان‌فرد ادامه داد: اصولا دستکاری طبیعت و جابجایی منابع طبیعی، آثار مساعدی بر محیط زیست و پایداری برجای نمی‌گذارد. این اتفاق تا همین نقطه که پیش رفته آثار منفی دارد، اگر بر این روند پایداری کنیم با بحران‌های جدی منطقه‌ای و بین استانی مواجه می‌شویم.

بیشتربخوانید:جیره بندی آب نزدیک است؟

وی همچنین تصریح کرد: به نظر می‌رسد به تصمیم عمومی و حاکمیتی نیاز است که با این مکانیزم پیش نرفته، به مشکلات آن اضافه نکنیم و مطابق با مزیت‌های واقعی محیط زیست پیش رویم. قدرت حاکمیتی توسط افراد، گروه‌ها و سازمان‌هایی که وابستگی استانی و منطقه‌ای دارند را دیگر نپذیریم، چراکه بسیاری از این آسیب‌ها جبران‌ناپذیر است. آنچه که امروز به عنوان کسری منابع آبی داریم، بیشتر آن‌ها قابل جبران نیست و حتی با راه‌های جبرانی درست نخواهد شد. از همین روی دستکاری‌های محیط زیستی را نباید به عنوان راه توسعه‌ای بپذیریم و تلاش می‌کنیم که خود را با موقعیت‌ها و مزیت‌های محیط زیستی همراه کنیم.

نایب رییس کمیسیون توسعه پایدار، محیط زیست و آب اتاق بازرگانی ایران گفت: با توجه به اینکه مقادیر زیادی از آب منطقه کارون در نهایت به خلیج فارس ریخته و به آب شور تبدیل می‌شد، تصمیم گرفته شد که با مهار آب‌های سرشاخه‌ها و سرچشمه‌ها برای موارد دیگر در بالادست استفاده شود تا قسمت کمتری از آن به خلیج فارس بریزد. به این ترتیب انواع و اقسام سد‌ها روی رود کارون و سرمنشا‌ها شکل گرفت، از محل این سرشاخه‌ها آب‌هایی را هم به مناطق مرکزی منتقل کردند؛ بنابراین از منابع کارون برای جاری کردن منابع به سمت استان‌های کم برخوردار آبی ما استفاده شد. در مورد حوزه آب‌ریز زاینده رود، تونل کوهرنگ ۱ و ۲ را برای انتقال آب به مناطق مرکزی ایران را داشتیم.

فروزان‌فرد با اشاره به تولید کاشی و سرامیک در یزد بیان کرد: برای مثال در استان یزد تجمع تولیدکنندگان کاشی و سرامیک را داریم که یک صنعت آب‌بر است. منبع خاک و نیروی انسانی وجود داشته و تصمیم گرفته شده که آب به این منطقه منتقل شود تا صنعت کاشی و سرامیک فعالیت کند. چنین جابجایی‌هایی در بلندمدت به خصوص در زمانی که خشکسالی - که با آن درگیر هستیم- خودنمایی می‌کند و استان مبدا دچار تنش‌های آبی می‌شوند. به حساسیت‌های منطقه‌ای دامن زده می‌شود همانطور که اکنون هم شاهد نارضایتی‌ها از انتقال آب به فلات مرکزی هستیم و می‌تواند باعث ناآرامی و برهم خوردن تعاملات اجتماعی استان‌ها شود. کسانی که چنین تصمیماتی گرفتند ممکن است امروز دیگر بر مسند کار نباشند، اما آثار تصمیمات آن‌ها سال‌ها بعد درحال بازنمایی در اقتصاد و مسائل اجتماعی است.

وی متذکر شد: مسیر جابجایی‌ها نیازمند همراهی عمومی‌تر و کارشناسی‌تر است و به راحتی تن به این موضوع ندهیم تا زمانی که بتوانیم با یک منطق قوی و قابل قبول برای عموم و با مراجعه به آرای عمومی دست به چنین کاری بزنیم. فضا به گونه‌ای نیست که بتوان جدای از خواسته عمومی مردم، زمینه این جابجایی‌ها را فراهم کرد. دیگر فرصتی برای پافشاری حاکمیتی برای ایجاد مزیت‌های ساختگی با جابجایی منابع ارزشمند در کشور فراهم نیست. پافشاری روی این موضوع می‌تواند باعث به هم‌ریختگی‌های بیشتر شود. عصری که در آن به سر می‌بریم عصر شفافیت و سرعت جابجایی اطلاعات است. قاعدتا درک عمومی نسبت به این موضوعات و محدودیت‌ها بیش از گذشته است، باید به این درک عمومی احترام گذاشت و به سمت استفاده درست از مزیت‌های نسبی هر منطقه پیش رفت.

عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران با تاکید بر تهدید‌های مهاجرت به این مناطق گفت: اتفاق ناگواری که در ۴۰ تا ۵۰ سال گذشته روی داده این است که مهاجرت نیروی انسانی از سمت زاگرس و دامنه‌های زاگرس که صاحب منابع آبی بودند به سمت فلات مرکزی سرازیر شده است، چراکه توسعه‌های صنعتی را در استان‌های مرکزی مانند اصفهان، کرمان، یزد و تهران متمرکز کردیم. با نگاه مردم‌شناسی می‌بینیم که عمده مهاجرت‌ها در داخل کشور هم از مناطق غربی که صاحب آب بودند به سمت این استان‌ها است؛ بنابراین جمعیت به طور غیرطبیعی توسعه پیدا کرد، وقتی صنعت را در منطقه‌ای توسعه می‌دهیم باید منتظر مهاجرت‌های قومی و منطقه‌ای هم باشیم.

وی افزود: بنابراین توسعه جمعیتی هم در مناطقی است که منابع آبی کمتر وجود دارد. یعنی یک دور تسلسل باطل به وجود آمده، هرچه این‌ها بیشتر توسعه پیدا می‌کنند مهاجر بیشتری هم می‌پذیرند که این مهاجران هم مصارف آب جدید و هوای جدید دارند؛ بنابراین به جایی می‌رسیم که همه شهر‌های مهم دچار گرفتاری آلودگی هوا در زمستان هستند که علت آن مهاجرت‌های انجام شده است.

فروزان فرد تاکید کرد: اتفاقی که رخ داده هنوز خودنمایی نکرده، علی رغم اینکه در فضای بحران قرار گرفتیم، اما هنوز شکل واقعی در طول ۱۰ تا ۲۰ سال آینده خود را به نمایش خواهد گذاشت. برخی از بحران‌هایی که با آن‌ها مواجه هستیم جبران‌ناپذیر است؛ برای مثال می‌توان به بحران استفاده از منابع آب زیرزمینی اشاره کرد که در این مورد هم مزیت‌سازی کرده و تصمیم گرفته شد عمق چاه‌ها برای برداشت افزایش یابد که اجازه این کار را نداشتیم. نشست‌هایی به وجود آمده که شهر‌ها و بنا‌های تاریخی ما را تهدید می‌کند و مزیت‌هایی که در این شهر‌ها وجود داشته هم از بین می‌روند.

وی ادامه داد: شهری مثل اصفهان دارای مزیت‌های توریستی بین‌المللی بوده که به آن‌ها توجه و از ظرفیت‌های آن استفاده نشده که با توجه به ویژگی‌هایی که دارد، می‌توانست بهترین نمونه‌های استفاده بین‌المللی را سازماندهی کند. سعی کردیم مزیت‌های دیگر مانند مزیت‌های صنعتی ایجاد کنیم که آورده این مزیت‌های صنعتی، آلودگی هوا و تجمع جمعیت غیرطبیعی و مهاجرت، خشکی زاینده‌رود و نشست وحشتناک زمین در استان اصفهان و به خصوص شهر اصفهان است. متخصصین اصرار دارند که قسمت‌های مهم مرکزی شهر اصفهان که مملو از آثار تاریخی ارزشمند است؛ در خطر آسیب‌دیدگی جدی قرار دارند.

فروزان فرد اظهار داشت: کسی محاسبه نکرده که اگر شهر اصفهان در بهترین حالت خود فعالیت داشت چه منافعی ایجاد می‌کرد که حالا بگوید اضافه شدن ظرفیت‌های صنعتی چه کمکی به اصفهان کرده است. توضیحی که در این زمینه می‌دهند عموما این است که اگر توسعه صنعتی در اطراف اصفهان رخ نداده بود، بخشی از منافعی را هم که امروز دارد برای آن به وجود نمی‌آمد. اما هنوز کسی این را حساب نکرده که اگر به جای آن می‌توانستیم از ظرفیت‌های توریستی اصفهان استفاده کنیم و آن را گرفتار آلودگی و توسعه صنعتی اضافه نمی‌کردیم، امروز چقدر منافع و پایداری شهری و استانی داشتیم.

وی اضافه کرد: در مورد دریاچه ارومیه هم همینگونه است. یک مزیت توریستی بسیار خوبی می‌توانست با دریاچه ارومیه شکل بگیرد و ظرفیت‌های منطقه‌ای آن را فعال کند، اما تصمیم گرفتیم که به جای استفاده از ظرفیت توریستی، در اطراف دریاچه توسعه باغداری دهیم. نتیجه آن سالانه تولید میزان زیادی سیب مازاد شده که از بین می‌رود و تبدیل به کود می‌شود، قسمتی از آن هم به صورت صادرات غیرحرفه‌ای از ایران خارج می‌شود. متاسفانه دریاچه ارومیه هم از دست رفته و خشکیده است.

نایب رییس کمیسیون توسعه پایدار، محیط زیست و آب اتاق بازرگانی ایران گفت: دستکاری هنوز به اندازه کافی به ریال تبدیل نشدند، الان از محل برخی اتفاقات ناگوار ما متوجه یک سری موضوعات می‌شویم، اما آلترناتیو‌ها و اینکه در صورت بروز آن‌ها چه منافعی داشتیم چندان مورد توجه قرار نگرفته است.

وی در پایان متذکر شد: اگر می‌خواهیم مسیر توسعه را طی کنیم، خواه ناخواه باید از دستاورد‌های جهانی هم بهره‌مند شویم. نگاه‌های سیاه به موضوع توسعه پایدار و این نگاه که کشور‌های توسعه‌یافته منافعی که می‌خواستند را بردند و حالا می‌خواهند جلوی توسعه ما را بگیرند کمکی به ما نکرده و به جلو نمی‌برد بلکه فرصتی را برای از بین بردن بیشتر منابع طبیعی و آسیب زدن به محیط زیست فراهم می‌کند. توصیه می‌کنم که به موضوع و اهداف توسعه پایدار توجه ویژه کنیم و به عنوان یک آیتم مهم در تصمیم‌گیری‌ها به تفکیک افراد حقیقی و حقوقی جامعه به اضافه اجزای مختلف حاکمیت قرار دهیم.