اقتصاد ۲۴- میرا قربانی فر - آبان ماه سال جاری بالاخره رویای بزرگ ولیعهد سعودی رنگ اجرایی به خود گرفت و یکی از خشک‌ترین کشور‌های جهان، میزبان همایش اجلاس ابتکار سبز خاورمیانه بود.
بن سلمان به عنوان ولیعهد عربستان پیش از این اعلام کرده بود که قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ وابستگی کشورش به سوخت فسیلی را نصف کند، اما این تنها وعده بزرگ او نبود. بن سلمان هم چنین در فرودین سال جاری خبر داده بود که این کشور قصد دارد در طرحی ابتکاری تا ۱۰ سال آینده در قلمرو خود ۱۰ میلیارد اصله درخت بکارد؛ رویایی بزرگ که بسیاری آن را ناشی از میل بن سلمان به پروژه‌های بزرگ و رویا‌های محال وی می‌دانند و در مقابل برخی معتقد هستند که عربستان در مسیری پیش می‌رود که به نظر می‌رسد قصد جدی برای انجام چنین عملیاتی را داشته باشد و آن را اجرایی کند. در این طرح، عربستان سعودی با شعار مقابله با گرمایش زمین قرار است ۵۰ میلیارد درخت در غرب آسیا در راستای برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ کاشته شود.
یک رویای تریلیون دلاری برای ۵۰ میلیارد درخت
عربستان سعودی، به مدد صادرات نفت، یکی از ثروتمندترین کشور‌های جهان به شمار می‌رود و حالا و در سال ۲۰۲۱ برنامه‌ای بزرگ برای مقابله با تغییرات آب و هوایی معرفی کرده است.
ولیعهد بانفوذ عربستان، ۲۷ مارس ۲۰۲۱ بود که کلیات طرحی موسوم به «ابتکار سبز» را معرفی کرد که کشورش برای مقابله با مشکلات زیست‌بومی تنظیم کرده است.
او اعلام کرد که عربستان قصد دارد در طرحی ابتکاری تا ۱۰ سال آینده در قلمرو خود ۱۰ میلیارد اصله درخت بکارد. این کشور همچنین در طرحی به نام «ابتکار سبز خاورمیانه» با همکاری دیگر کشور‌های عربی تا ۴۰ میلیارد اصله درخت دیگر خواهد کاشت. در حقیقت در نهایت پیش بینی برای یک دهه آتی کاشت ۵۰ میلیارد اصله درخت است که یک پنجم آن را خود عربستان به تنهایی خواهد کاشت.
بیشتر بخوانید: مناطق آزاد عربستان در مسیر جدایی نفت از اقتصاد/ خواب بن سلمان برای عربستانی نوین
محمد بن سلمان در این باره گفته بود که «عربستان سعودی به عنوان یک تولید کننده پیشرو در تولید نفت جهانی، سهم خود را در مبارزه با بحران آب و هوا به رسمیت می‌شناسد و خود را مسئول می‌داند. همانطور که این پادشاهی در دوران نفت و گاز زیربنای بازار‌های انرژی بود، می‌تواند به یک رهبر جهانی در مسائل زیست محیطی نیز تبدیل شود.» بن سلمان همچنین گفته بودکه: «ما انتخاب غلط بین حفظ اقتصاد و حفاظت از محیط زیست را رد می‌کنیم. اقدامات اقلیمی ما باعث افزایش رقابت، نوآوری و ایجاد میلیون‌ها شغل با کیفیت بالا خواهد شد. در سال ۲۰۱۲، عربستان سعودی برنامه بهره وری انرژی کشور را که سنگ بنای برنامه خود برای کاهش انتشار گاز کربنیک است، آغاز کرد. این کشور همچنین در حال برنامه ریزی برای تولید یک نیروگاه جدید سوخت هیدروژنی در شهر بزرگ نیوم (Neom) و همچنین بزرگترین کارخانه تصفیه دی اکسید کربن جهان با ظرفیت ۵۰۰۰۰۰ تن در سال است.»
بحران آب دخیل در رویای بن سلمان
او البته در زمان توضیح طرح هیچ ایده‌ای نداد که آب مورد نیاز برای این همه کشت و زرع از کجا تأمین می‌شود. بن سلمان البته که بار‌ها نشان داده است که رویا‌های بزرگی در سر دارد و از ابر پروژه‌های پرهزینه خوشش می‌آید، اما این بار مساله مهمی به نام بحران آب را نادیده گرفته است. مساله بزرگ خاورمیانه برای دهه‌های آتی تامین آب خواهد بود و این ولیعهد جوان هیچ توضیحی نداده است که چطور امیدوار است از پس تامین آب لازم بربیاد. در عوض او ترجیح داده کشور‌های منطقه را در رویای بزرگش دخیل کند.
ولیعهد عربستان در زمان اعلام طرح خاورمیانه سبز خود از همه کشور‌ها خواسته بود که با جدیت و سرعت بیشتری با پیامد‌های ناگوار تغییرات اقلیمی پیکار کنند. «محمد بن سلمان» هم چنین اعلام کرده بود که قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ وابستگی کشورش به سوخت فسیلی را نصف کند. او مدعی است که کشور‌ها می‌توانند حمایت از محیط زیست را با رشد اقتصادی توأم کنند.
اجلاس ابتکار سبز خاورمیانه در آبان ماه
طرح عظیم عربستان در حمایت از محیط زیست بخشی از برنامه عظیم «دورنمای سال ۲۰۳۰» است که حاوی تحولاتی بزرگ برای اقتصاد عربستان سعودی است.
تاکنون عربستان در بیشتر ابتکار‌ها و اقدامات جهانی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین، همواره نقش منفی ایفا کرده و به نظر می‌رسد بن سلمان، اما قصد دارد این روند را دگرگون کند.
نتیجه این طرح بلندپروازانه بن سلمان در آبان سال جاری با اجلاس «ابتکار سبز خاورمیانه»، اما در مسیر تازه‌ای قرار گرفت. عربستان سعودی برای شرکت در این همایش دعوتنامه‌هایی را برای بسیاری از سران کشور‌های جهان، مقامات دولتی و مدیران عامل شرکت‌های بزرگ در کشور‌های دعوت شده ارسال کرد، همچنین تعدادی دیگر از سران سازمان‌های بین‌المللی، دانشگاهیان، متخصصان حوزه محیط زیست و نهاد‌های جامعه مدنی نیز به این همایش دعوت شده بودند.
پیش از این روزنامه ایندیپندنت با انتشار مقاله‌ای به طرح عربستان موسوم به «ابتکار‌های سبز» در راستای چشم انداز ۲۰۳۰ «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی پرداخت و در این زمینه نوشت که «این طرح بخشی از برنامه چشم انداز ۲۰۳۰ عربستان است که قصد دارد با این کار از وابستگی به نفت رهایی یابد. عربستان سعودی به عنوان یکی از قدرت‌های خاورمیانه ادعا می‌کند که قصد دارد در راستای برنامه‌های زیست‌محیطی ۴۰ میلیارد درخت در سراسر منطقه بکارد. در واقع عربستان قصد دارد به عنوان یک رهبر منطقه‌ای فعال در زمینه خدمت به محیط زیست شناخته شود. طرح مذکور سعودی‌ها و مشارکت سطح بالای یک مقام ارشد یعنی محمد بن سلمان می‌تواند در راستای تلاش برای بهبود چهره عربستان به ویژه ولیعهد آن پس از فاش شدن جنایات متعدد وی باشد؛ به ویژه اینکه طرح مذکور چند هفته پس از انتشار گزارش قتل «جمال خاشقجی» روزنامه نگار منتقد سعودی و افشای نقش بن سلمان در قتل وی مطرح می‌شود.».
اما ولیعهد سعودی که فارغ از حاشیه‌هایی که اطراف او وجود دارد و نامش در سال‌های اخیر به نام «جمال خاشقجی» پیوند خورده است، شروع به تماس با مقامات کشور‌های مختلف از جمله اردن، جیبوتی، اریتره و امارات گرفته و درباره طرح خاورمیانه سبز گفتگو کرد.
بیشتر بخوانید: آیا بن سلمان واقعا مسیر خود را تغییر داده است؟
«محمد بن سلمان» که همزمان ولیعهد و وزیر دفاع عربستان سعودی است در ماه‌های اخیر با عبدالله دوم پادشاه اردن، اسماعیل عمر جیله رئیس جمهور جیبوتی، ایسایاس آفورکی رئیس جمهور اریتره و شیخ محمد بن زاید آل نهیان ولیعهد ابوظبی، تلفنی گفتگو کرده است. او در این تماس ها، در مورد طرح خاورمیانه سبز که ولیعهد سعودی مطرح کرده است بحث و گفتگو شد.
هدف از این طرح، همکاری با کشور‌های منطقه برای مقابله با چالش‌های زیست محیطی در منطقه و بهبود کیفیت زندگی در آن و اجرای بزرگترین برنامه جنگل کاری در جهان است. این طرح همچنین به کاهش میزان کربن در جهان منجر خواهد شد.
عبدالله دوم، اسماعیل عمر جیله، ایسایاس آفورکی و شیخ محمد بن زاید آل نهیان، با استقبال از طرح محمد بن سلمان، بر آمادگی کشورهایشان برای همکاری با عربستان سعودی برای رسیدن به اهداف این طرح تاکید کردند.
بحران آب نادیده گرفته شده در طرح بلندپروازانه بن سلمان
اما با همه رویا‌های بلند طرح کاشت ۵۰ میلیارد درخت در یک دهه و کمربند سبز خاورمیانه و برگزاری اجلاسی برای خاورمیانه سبز، بن سلمان و طراحان طرح رویایی وی به یک سوال اساسی هنوز و هم چنان پاسخ نداده اند، و آن این است که برای تامین آب این ۵۰ میلیارد درخت در یکی از خشک‌ترین مناطق کره زمین دقیقا چه فکری کرده اند؟ خاورمیانه پرآشوب به اندازه کافی درگیر بحران‌های زیر و درشت هست و تغییرات اقلیمی به بدترین شکل در حال تاثیرگذاری برروی این اقلیم هست و بحران آب در این منطقه بسیار جدی است، حالا بن سلمان با رویای بزرگش و اتفاقا در راستای همان نگاه به تغییرات اقلیمی به نظر می‌رسد اتفاقا باری بر بار‌های این منطقه خواهد گذاشت.
رویای خام و طرح بلندپروازانه بن سلمان با همه هزینه‌ها و دعوت از کشور‌ها و پول پاشی‌های وی یک حلقه مفقوده جدی دارد و آن بحران آب است، مگر این که بن سلمان بخواهد پای درختانی که می‌کارد آب معدنی بریزد. هر چند در ماه‌های اخیر و پس از طرح چند باره ایراد بحران آب مساله آب شیرین کن‌ها در حاشیه خلیج فارس و دریای سرخ نیز مطرح شده است، اما این مساله با ایرادات جدی از سوی کارشناسان جهانی مطرح شده است.
آب شیرین‌کن‌ها باری روی بار‌های اقلیمی در خلیج فارس
اکنون مساله دسترسی به آب سالم برای مصارف شرب و حتی صنعتی یکی ازمشکلات اساسی کشور‌ها است. مقدار آب در دسترس کشور‌ها به میزان آب موجود در دریاچه‌ها و رودخانه‌ها بستگی دارد و آلودگی آب‌ها توسط پساب‌ها و فاضلاب‌های شهری وصنعتی از مشکلات اساسی در تهیه آب سالم محسوب می‌شود.
۹۴ درصد آب موجود بر روی کره زمین شور است و حدود ۳ درصد آب شیرین کره زمین در قطب‌ها به صورت یخ وجود دارند و تنها ۱ درصد آب‌های موجود بر روی کره زمین در دسترس راحت و قابل مصرف هستند از این رو بسیاری از کشور‌هایی که با مشکل تامین آب رو به رو هستند و پس برای رسیدن به آب مورد نیاز به شیرین کردن و استفاده از آب شور دریا‌ها روی آورده اند. آب شیرین کن‌ها به منظور پالایش و تصفیه آب‌های صنعتی (آب شور و دریایی) و تولید و شیرین سازی آب مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما مساله این است که تلخابی که به عنوان پساب از دستگاه‌های آب شیرین کن باقی می‌ماند، بسیار گرم‌تر وشورتر از آب معمولی دریا است که دوباره وارد دریا می‌شود.
آب‌شیرین‌کن‌ها آب را با فشار به درون لوله‌ها پمپاژ می‌کنند که در این مسیر بسیاری از موجودات میکروسکوپی دریا‌ها (همچون پلانکتون‌ها) و حتی سخت‌پوستان کوچک یا ماهی‌های ریز در برابر این فشار سهمگین و مکندگی شدید آب نمی‌توانند مقاومت کنند و به درون آب شیرین‌کن رفته و از بین می‌روند.
زمانی این مساله جدی می‌شود که بدانیم بسیاری از این موجودات میکروسکوپی سرآغاز زنجیره حیات در دریا‌ها هستند و گسستن این زنجیره در نهایت منجر به وقوع بحرانی دیگر بر روی بحران بزرگ تغییرات اقلیمی خواهد شد.
«داود میرشکار» مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی در رابطه با اثرات مخرب آب شیرین کن‌ها می‌گوید که: «اگر از آب‌شیرین‌کن‌هایی که تلخاب‌هایشان را به دریا رها می‌کنند، استفاده شود، مطمئنا ما زیست‌گاه‌ها و تالاب‌های ساحلی‌مان، یعنی زیست‌گاه‌هایی که در ساحل و اعماق بالاتر داریم را از دست خواهیم داد. آب‌شرین‌کن‌ها به احتمال زیاد روی آب‌سنگ‌های مرجانی سخت در عمق‌های کمتر و آب‌سنگ‌های مرجانی نرم که در عمق‌های بیشتر قراردارند و همچنین روی گونه‌های کف‌زی تاثیر می‌گذارد.
همچنین این دستگاه‌ها برای فعالیت به انرژی زیاد نیاز دارند که تولید این انرژی انتشار گاز‌های گلخانه‌ای را به همراه دارد.» ایران نیز به عنوان کشوری که در معرض خشکسالی‌ها پی در پی قرار دارد با مشکل آب مواجه است گمانه زنی‌هایی در مورد استفاده از آب شیرین کن‌ها به گوش می‌رسد، اما به گفته مدیرکل دفتر زیست بوم‌های دریایی سازمان محیط زیست، هنوز بحران آب در کشور به حدی نرسیده که لازم به استفاده از آب شیرین کننده‌ها باشد و مدیریت آب‌های شیرین موجود در اولویت اول قرار دارد.
خلیج فارس در محاصره آب شیرین‌کن‌ها
حال تصور کنید برای کاشت و نگهداری و حفظ ۵۰ میلیارد اصله درخت تنها در مرحله اولیه چند آب شیرین کن در حاشیه خلیج فارس، دریای عمان و دریای سرخ باید نصب و آماده بهره برداری شود؛ آن هم در شرایطی که بسیاری از کارشناسان محیط زیست در استفاده از آب شیرین کن‌ها با احتیاط صحبت می‌کنند. تغییر اکوسیستمی رخ داده در تنها خلیج فارس بعد از استفاده از این تعداد آب شیرین کن اساسا قابل تصور اولیه نیست و شاید پس از رسیدن فاجعه است که بیشتر و بهتر درک خواهد شد.
این در حالی است که محیط زیست کشوری، چون ایران هم اکنون نیز از اثرات مخرب آب شیرین کن‌ها در امان نبوده است و براساس آمار‌های منتشر شده جهانی از میان ۱۰۰ آب‌شیرین‌کن بزرگ دنیا (تا سال ۲۰۰۹ میلادی) ۸۶ مورد در خاورمیانه نصب شده که از این تعداد ۹۰ درصد در حاشیه خلیج‌فارس قرار دارد و روزانه بیش از یک میلیون و دویست هزار مترمکعب تلخاب به خلیج‌فارس وارد می‌کنند.
این تلخاب‌ها، دمای حدود ۱۸ تا ۶۰ درجه سانتی‌گراد دارند. دمای میانگین اطراف خروجی تلخاب‌ها همواره بالاتر از ۳۰ درجه است. این شوک حرارتی همه آبزیان را تا سر حد انقراض پیش می‌برد در شرایطی که دما مورد نیاز آبزیان برای ادامه حیات ۲۵ درجه است.
از آنجایی که محل احداث آب شیرین کن‌ها در نزدیک سواحل دریا‌ها و خروج پساب‌های آن در محل‌های کم عمق دریا صورت می‌گیرد که مکان اصلی رشد وتکثیر موجودات دریایی است این موجودات با خطر جدی انقراض رو به رو هستند و از آنجایی که بخش عمده‌ای از آب‌های خلیج فارس متعلق به ایران است در نتیجه محیط زیست کشور از اثرات مخرب آب شیرین کن‌ها در امان نخواهد بود.
بیشتر بخوانید: پادشاه عربستان: امیدواریم گفتگو‌ها با ایران به اعتمادسازی منجر شود
حال و با درک شرایط که بحران آب به شدت جدی است و از سوی دیگر در طرح تعریف شده برای کاشت ۵۰ میلیارد اصله درخت به مهم‌ترین بحران یعنی آب اشاره نشده است، به نظر می‌رسد عربستان سعودی و ولیعهد جاه طلبش امید به نصب و راه اندازی آب شیرین کن‌ها در حاشیه خلیج فارس و دریای سرخ دل بسته است.
هرچند با توجه به دسترسی آسوده‌تر این کشور به دریای سرخ در نهایت به نظر می‌رسد اصلی‌ترین امید به تامین آب شیرین از این دریا باشد، اما نمی‌توان آسیب این روش و تاثیر مستقیم آن را نادیده گرفت.
در این مورد نیز نه فقط اقدام عربستان سعودی در رویای بزرگ کاشت ۵۰ میلیارد اصله درخت، بلکه حرکت شتابان کشور‌های مختلف در دنیا به سمت شیرین کردن آب و به خصوص در منطقه خلیج فارس، هر چند که دارای مزیت و فوایدی در جهت تامین اب‌های مورد نیاز و بر طرف کردن برخی خشکسالی‌ها شده است و خواهد شد، اما در نهایت نیازمند توجه‌ای جدی است. تاثیرات منفی و تهدید‌های ناشی از این تعداد نصب آب شیرن کن ها، علاوه بر تاثیر بر اکوسیستم خلیج فارس بر روند پویایی و ترمودینامیکی این منطقه تاثیر خواهد گذاشت و برخی اقدامات مانند تخلیه پساب‌ها و یا تصفیه آن‌ها در جهت کمتر کردن مضرات این کار هر چند سودمند به نظر می‌آید، اما کافی نیست.
همه این پیش فرض‌ها البته در حالی است که عربستان نقشه دیگری برای تامین آب طرح خاورمیانه سبز به جز آب شیرین‌کن‌ها نداشته باشد. فعلا تا اعلام این که بن سلمان چه فکری برای تامین آب برای کاشتن این تعداد درخت در سر دارد، گزینه محتمل، آب شیرین کن است که به نظر می‌رسد در نهایت بحرانی بر روی بحران‌های محیط زیستی خاورمیانه اضافه خواهد کرد.