اقتصاد۲۴-کابوس شور سد «چمشیر» به حقیقت پیوست. دومین بمب نمکی در خوزستان، معروف به «گتوند دوم» که این بار شرق استان را هدف گرفته است. اوایل امسال بود که کارشناسان مستقل خبر دادند هشدارهایشان درباره اثرات سد چمشیر درست بوده و شوری رودخانه زهره افزایش چشمگیری داشته. حالا اداره کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان هم زنگ خطر را به صدا درآورده است. «داوود میرشکار»، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان، از افزایش شوری رودخانه زهره اظهار نگرانی کرده است: «باتوجه‌به نگرانی‌هایی که درباره شورشدن رودخانه زهره به دلیل آبگیری سد چمشیر وجود دارد، دستور ویژه‌ای برای بررسی اثرات این سد در خوزستان صادر شده است.»
میرشکار به پیام ما می‌گوید: «بر همین اساس، شورای حفاظت کیفی رودخانه‌های خوزستان در هفته گذشته مصوب کرد ظرف یک ماه آینده اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان، سازمان جهاد کشاورزی خوزستان و سازمان آب و برق خوزستان گزارشی تهیه کنند و گزارش جامعی از وضعیت زیست‌محیطی و اثرات سد چمشیر بر رودخانه زهره و اراضی پایین‌دست سد با محوریت استانداری خوزستان به‌عنوان گزارش شورای حفاظت کیفی رودخانه‌های استان خوزستان به مقامات ملی و دستگاه‌های نظارتی ارائه شود.»
هشدار مرگ زهره
سد چمشیر ۲.۳ میلیارد مترمکعب حجم مخزن و ۱۵۰ متر ارتفاع دارد و یکی از بلندترین سد‌های ایران از نوع بتنی غلتکی است. این سد در ۲۵ کیلومتری گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد، در مرز خوزستان، روی رودخانه زهره و بااعتبار ۲۳۰ میلیون یورو با استفاده از کنسرسیوم ایرانی و خارجی و فاینانس چین ساخته شد. سد چمشیر شش ماه بعد از آبگیری، در تیرماه ۱۴۰۱ در حالی توسط رئیسی رئیس‌جمهور سابق افتتاح شد که ابهام‌ها درباره اثرات آن برطرف نشده بود.
مخالفت کمیسیون اصل ۹۰ مجلس، نامه ۱۰ استاد شناخته شده دانشگاه به رئیس‌جمهور و شکایت ۲۰ نفر از کارشناسان و اساتید محیط‌زیست به دیوان عالی کشور برای توقف آبگیری نیز بی‌نتیجه بود و سد چمشیر سرانجام ۲۶ دی ۱۴۰۲ آبگیری را آغاز کرد
منتقدان بر این باورند که سازند نمکی گچساران که سد چمشیر روی آن ساخته شده و وجود چشمه‌های شور در مخزن باعث شورتر شدن آب رودخانه زهره شده است. همان‌طور که سد گتوند با انحلال نمک‌های همین سازند گچساران، اکنون به یک بمب نمکی، با میلیون‌ها مترمکعب شورابه، روی رودخانه کارون تبدیل شده. وزارت نیرو و مجری سد گتوند، اما این انتقادات را رد می‌کنند.
حدود ۸۴ درصد از اراضی کشاورزی در پایاب این سد با وسعت ۸۰ هزار هکتار در خوزستان در شهرستان‌های بهبهان، امیدیه و هندیجان قرار دارد که نگرانی از تکرار ماجرای جانمایی اشتباه سد گتوند را به میان آورده است. پیش‌ازاین نیز اشرفی مدیرکل سابق حفاظت محیط‌زیست خوزستان در نامه‌ای به سازمان حفاظت محیط‌زیست درخواست کرده بود «تا زمان بررسی‌های دقیق و تعیین تکلیف وضعیت، اجازه آبگیری به سد چمشیر داده نشود.»
بیشتر بخوانید:آشنایی با مهم ترین سد‌های ایران
بر اساس گزارش اردیبهشت ۱۴۰۳ پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، مهرزاد احسانی رئیس حوضه آبریز رودخانه زهره – جراحی شرکت مدیریت منابع آب ایران گفته: «وضعیت سد چمشیر چیزی بهتر از پیش‌بینی‌های انجام شده درگذشته بوده و به طور کامل کارکرد خود را داشته است؛ بنابراین به‌صورت کامل از این سد دفاع می‌کنیم و اطمینان داریم هیچ‌گونه آسیب زیست‌محیطی برای منطقه نداشته است.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان، اما نظر دیگری دارد. میرشکار تصریح می‌کند: «نتایج پایش‌ها و تحلیل داده‌های کیفی رودخانه زهره نوسانات شوری این رودخانه را بعد از آبگیری سد چمشیر نشان می‌دهد. نوساناتی که در شوری آب این رودخانه مشاهده شده نگران‌کننده است و نیاز است باتوجه‌به آمار و داده‌های سنوات قبل وضعیت رودخانه زهره بررسی شود. به همین دلیل موضوع در شورای حفاظت کیفی رودخانه‌های استان مطرح شد.»
میرشکار می‌گوید: «اداره کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان پایش وضعیت شوری (EC) رودخانه زهره را از هشت ماه گذشته آغاز کرده. این پایش‌ها ماهانه و در بیش از ۳۰ نقطه رودخانه در پایین‌دست سد چمشیر تا هندیجان، انجام می‌شود. ولی به دلیل نوسانات در شوری و سایر پارامتر‌های کیفی و تغییرات ایجاد شده در دبی رودخانه زهره نمی‌توان به قطعیت اثر افزایشی شوری را تایید کرد و نیاز است پایش بیشتر دراسرع‌وقت با همکاری دستگاه‌های اجرایی متولی به‌ویژه وزارت نیرو و جهاد کشاورزی و دانشگاه‌ها صورت پذیرد و نتایج آن بررسی و در صورت اثبات اثرات نامطلوب سد بر کیفیت رودخانه زهره باید راهکار‌های مؤثر ارائه و اجرایی شود.»
هزاران امضای علیه چمشیر
اعتراضات به سد چمشیر در زمستان ۱۴۰۱ به اوج رسید تا مانع تعجیل در آبگیری شوند. آن‌چنان‌که رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در نامه‌ای به رئیسی رئیس‌جمهور وقت، مخالفت این سازمان را با آبگیری «سد چمشیر» تا زمان تکمیل مطالعات و رفع ابهامات اعلام کرد. سلاجقه بعد از آن به ایلنا گفته بود: «تکلیف خودم را درباره آبگیری سد چمشیر انجام داده‌ام و اکنون رئیس‌جمهور باید درباره این طرح اعلام نظر کند.» اگرچه سلاجقه در زمان افتتاح سد از موضعش عقب‌نشینی کرد و با اشاره به بررسی گزارش‌های ارزیابی محیط زیستی و نشست‌های کارشناسی و پایش‌ها به رسانه‌ها گفت: «در نهایت نتیجه‌گیری این بود که سد مشکلی ندارد.»
کارزاری نیز خطاب به رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، رئیس کمیسیون اصل ۹۰ مجلس، رئیس کمیسیون کشاورزی و محیط‌زیست مجلس و رئیس سازمان بازرسی کل کشور، در مخالفت با آبگیری زودهنگام سد چمشیر راه‌اندازی شد که به بیش از ۳۲ هزار امضا رسید.
امضاکنندگان این کارزار اعلام کردند: «بر پایه شواهدی انکارناپذیر، رودخانه زهره به دلیل عبور از سازند تبخیری گچی – نمکی گچساران و سازند مارنی میشان شور شده و در محدوده مخزن سد چمشیر با ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ میکروزیمنس بر سانتیمتر هدایت الکتریکی با آبگیری، تجمع نمک آن افزایش‌یافته و شوری رود تا چندین برابر وضعیت فعلی خواهد رسید. در مطالعات جدید زمین‌شناسی ۶۰ درصد بستر دریاچه سد چمشیر از بخش آسیب‌پذیر نمکی سازند تبخیری گچساران تشکیل شده و برون‌زدگی نمکی در نزدیکی رودخانه زهره واقع در بابا منیر در منطقه چم شیر کشف شده است.» مخاطرات ۱۱ چاه نفت در داخل و حاشیه مخزن سد و قطع جریان سیلاب‌های زهره و خطرات جدی تشکیل کانون‌های ریزگرد در بخش جنوب شرقی خوزستان از دیگر مواردی بود که در این کارزار تأکید شده بود.
مخالفت کمیسیون اصل ۹۰ مجلس، نامه ۱۰ استاد شناخته شده دانشگاه به رئیس‌جمهور و شکایت ۲۰ نفر از کارشناسان و اساتید محیط‌زیست به دیوان عالی کشور برای توقف آبگیری نیز بی‌نتیجه بود و سد چمشیر سرانجام ۲۶ دی ۱۴۰۲ آبگیری را آغاز کرد.
شورتر از گتوند
حسین آخانی استاد دانشگاه تهران و کنشگر محیط‌زیست اوایل امسال در یادداشتی در صفحه اینستاگرامش سد چمشیر را غیرقابل‌مقایسه با سد گتوند دانسته و آن را «یک افتضاح به‌تمام‌معنی» توصیف و درخواست کرده: «سد چمشیر را تخلیه کنید». او که اولین‌بار در سال ۱۴۰۰ مشکلات سد چمشیر را افشا کرد، در این یادداشت به بازدیدش از رودخانه زهره در محل امامزاده حیدر کرار، در ۲۶ اردیبهشت و ثبت EC بالای ۵۰۰۰ میکرو موس اشاره کرده: «چنین EC بالایی، آن‌ها در چنین فصلی با دو سال پیاپی ریزش‌های جوی فراتر از نرمال، نه‌تن‌ها بی‌سابقه که حتی خارج از تصور است. هنوز بخش عمده‌ای از سازند گچساران با مخزن تماس ندارد و از آغاز انحلال رسوبات تبخیری گچ و نمک زمان زیادی نگذشته است.» EC یا هدایت الکتریکی شاخصی برای پایش شوری آب است.
باوجود پیگیری خبرنگار پیام ما سازمان آب و برق خوزستان و شرکت مدیریت منابع آب و نیرو (مجری سد چمشیر) حاضر به پاسخگویی نشدند.
حمیدرضا یاقوتی کارشناس ژئوتکنیک: جانمایی سد چمشیر اشتباه است و قرارگرفتنش روی سازند گچساران و چاه نفت این را ثابت می‌کند. مخالفت کارشناسان با آبگیری سد چمشیر هم از ابتدا به این دلیل بود که ۶۰درصد مخزن آن انحلال‌پذیر است.
اما حمیدرضا یاقوتی کارشناس ژئوتکنیک که حدود یک دهه بر روی سد چمشیر مطالعه و مسائل آن را پیگیری کرده، به پیام ما می‌گوید: «جانمایی سد چمشیر اشتباه است و قرارگرفتنش روی سازند گچساران و چاه نفت این را ثابت می‌کند. مخالفت کارشناسان با آبگیری سد چمشیر هم از ابتدا به این دلیل بود که ۶۰ درصد مخزن آن انحلال‌پذیر است.»
بیشتر بخوانید:آبگیری سد چمشیر، اقدامی تازه بر علیه محیط زیست ایران!
او با بیان اینکه پایش‌ها بعد از آبگیری سد چمشیر، انحلال نمک و افزایش شوری در آب مخزن و رودخانه زهره را نشان می‌دهد، به گزارش‌ها استناد می‌کند: «آمار ۶۰ساله کیفیت آب رودخانه زهره متوسط شوری آن را در پایین‌دست سد چمشیر در ایستگاه حیدر کرار ۴۰۰۰ میکروموس و دامنه تغییرات شوری را ۷۰۰۰-۱۲۰۰ میکروموس نشان می‌دهد. طبق گزارش سال ۱۳۷۶، متوسط شوری آب در چشمه‌های شور در محل پل زهره ۳۰۰۰ میکروموس و در محل سد ۱۱۰۰ میکروموس بوده است و به‌طورکلی شوری آب در این محل از ۲۲۰۰ میکروموس بالاتر نرفته بود؛ اما با آغاز پروژه سد چمشیر و آلودگی آب از سال ۱۳۸۹ میزان شوری روبه‌افزایش گذاشت. به‌طوری‌که طبق گزارش‌ها در ۲۵ شهریور ۱۴۰۳ شوری آب داخل مخزن ۲۷۰۰ میکروموس، شوری آب خروجی سد ۲۴۵۰ میکروموس و شوری آب رودخانه در ایستگاه پل زهره (باباکلان) در پایین‌دست سد چمشیر ۵۴۸۰ میکروموس بوده است. به این معنی که متوسط شوری درازمدت در محل ایستگاه پل زهره ۱۱۰۰ واحد افزایش‌یافته که بسیار نگران‌کننده است.»
به گفته یاقوتی، «با وجودی که دو سال آبی متوالی بارندگی در حوزه این سد بالا بوده؛ اما حداکثر آبی که در آن ذخیره کرده‌اند ۷۸۰ میلیون مترمکعب است که با ظرفیت اسمی مخزن ۲.۳ میلیارد مترمکعب فاصله بسیاری دارد و دلیل آن طراحی غلط این سد است.»
وزارت نیرو مهم‌ترین هدف احداث چمشیر را تعدیل شوری رودخانه زهره و بهبود کیفیت آب پایین‌دست اعلام کرده بود که بنا بر گزارش‌ها محقق نشده است.
یاقوتی همچنین درباره راهکار‌های کاهش اثرات سد چمشیر توضیح می‌دهد: «تن‌ها راهکاری که اکنون وجود دارد این است که آبگیری بیش از تراز ۵۶۰ متر انجام نشود. همچنین قرارداد با چینی‌ها به‌عنوان فاینانسور باید تغییر کند، باتوجه‌به اینکه در این قرارداد به کیفیت آب توجهی نشده. طبق این قرارداد تا ۱۵ سال همه منافع سد برای چینی‌هاست و کیفیت آب خروجی سد باید در آن لحاظ شود.»
او تأکید می‌کند: «مسئله دیگر لغو مصوبه سد چمشیر ۲ و انتقال آب بین‌حوزه‌ای به میزان ۶۰ میلیون مترمکعب به دشت لیراوی بوشهر است. این مصوبه که در سال ۱۳۹۴ حذف شده بود، اکنون دوباره مطرح شده و می‌تواند تبعات و مشکلات سد چمشیر را تشدید کند و کیفیت آب از این هم بدتر شود.»