اقتصاد۲۴- افزایش نگرانی‌ها در خصوص شیوع ویروس کرونا، بخش زیادی از بازار‌های اقتصادی را تحت‌الشعاع قرار داده است، از کاهش حجم تجارت کشور‌ها با کشور چین گرفته تا ریزش بورس‌های جهانی. حتی بهای معاملاتی نفت در بازار‌های بین‌المللی نیز از اثرات زیانبار این ویروس در امان نمانده و درآمد حاصل از فروش نفت کشور‌ها را به میزان زیادی کاهش داده است. بررسی وضعیت بازار نفت نشان می‌دهد که هر بشکه نفت با قیمتی کمتر از متوسط قیمت آن به فروش می‌رسد، موضوعی که آورده‌های حاصل از صادرات نفت ایران را نیز با کاهش همراه کرده است.
مقایسه قیمت نفت صادراتی ایران با برخی از اعضای اوپک موید ارزان‌تر بودن قیمت فروش نفت ایران است، به طوری که قیمت فروش نفت این کشور‌ها بالاتر از ۵۰ دلار در هر بشکه است، اما ایران هر بشکه نفت را با قیمتی پایین‌تر از ۵۰ دلار به فروش می‌رساند.
افت قیمت نفت
از سوی دیگر و به دلیل هراس بازار‌های جهانی از شیوع ویروس کرونا، شاهد افت قیمت معاملاتی نفت هستیم، به طوری که هر بشکه نفت ایران با افت منفی ۳۹/۴ درصدی، در قیمتی پایین‌تر از متوسط قیمت جهانی به فروش می‌رسد.
پیش‌بینی می‌شود اگر ایران بتواند درآمد حاصل از فروش نفت را دریافت کند، این درآمد‌ها به دلیل قیمت فروش نفت با کاهش بیش از ۷۰ درصدی همراه شود.
اما کاهش ارزش معاملاتی نفت ایران در شرایطی اتفاق می‌افتد که تحریم‌های نفتی محدودیت‌های بسیاری را در صادرات و فروش نفت به متقاضیان اعمال کرده است. پیش از اعمال تحریم‌های نفتی، ایران قادر به فروش دو و نیم میلیون بشکه نفت در روز بود. از سال گذشته و بعد از اعمال تحریم‌های نفتی آمریکا، توانایی ایران در صادرات و فروش نفت به میزان قبلی آن کاهش یافت، به طوری که با کاهش یک میلیون بشکه‌ای فروش نفت از سوی ایران مواجه شدیم.
به این ترتیب میزان صادرات روزانه نفت ایران از دو و نیم میلیون بشکه در روز، به یک و نیم میلیون بشکه در روز کاهش یافت.
کاهش تدریجی فروش نفت
دولت آمریکا در ابتدا معافیت شش ماهه‌ای برای مشتریان نفتی در نظر گرفت و از این رو ایران در طول این مدت توانست به طور متوسط روزانه تا یک میلیون بشکه نفت به فروش برساند. اما با اتمام مدت معافیت برای مشتریان نفتی و عدم تمدید این معافیت، صنعت نفت ایران با یکی از جدی‌ترین چالش‌های خویش مواجه شد.
با شدت گرفتن تحریم‌ها در سال جاری و ترس و واهمه دیگر کشور‌ها از جریمه‌های سنگین آمریکا، خرید نفت از ایران باز هم کاهش یافت. شدت اثر تحریم‌ها به حدی است که حتی هند و ژاپن نیز خرید نفت از ایران را به طور کامل متوقف کرده‌اند.
آمار دقیقی از میزان فروش نفت ایران در سال جاری در دست نیست، با این حال گمانه‌زنی می‌شود میزان فروش نفت ایران در شرایط فعلی کمتر از ۵۰۰ هزار بشکه نفت در روز باشد. دولت لایحه بودجه سال جاری را نیز با فرض ۳۰۰ هزار بشکه نفت در روز بست.
اما دولت در لایحه بودجه سال آینده خود میزان فروش نفت را یک میلیون بشکه نفت در روز اعلام کرده و معتقد است راه‌های جدیدی برای فروش نفت پیش‌بینی شده است. با فرض اینکه دولت قادر به فروش این میزان نفت در روز باشد، اما آنچه اهمیت دارد مساله نقل‌و‌انتقال درآمد حاصل از صادرات نفتی است. بر این اساس آنچه اهمیت دارد نه فقط فروش نفت، که دسترسی دولت به درآمد‌های حاصل از آن است.
در عین حال بسیاری نیز معتقدند که دولت میزان فروش نفت را بالاتر از حد توان کشور اعلام کرده و صادرات نفت ایران به میزان یک میلیون بشکه نفت در روز ممکن نیست. شاید بتوان گفت که میزان نفت در نظر گرفته شده برای فروش در سال آینده تنها راهی برای تراز کردن درآمد‌ها و هزینه‌های دولت در لایحه بودجه است.
کاهش ۸۰ درصدی درآمد‌های نفتی
در خصوص کاهش توان کشور در فروش نفت می‌توان به داده‌های اوپک نیز استناد کرد. براساس داده‌های این مرکز، تولید نفت ایران از دسامبر ۲۰۱۷ تا سال ۲۰۱۹ میلادی، ۴۵ درصد کاهش پیدا کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در آذرماه سال جاری میزان تولید نفت‌خام ایران به دو میلیون و ۱۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است.
بر اساس این آمار می‌توان اعلام کرد که میزان فروش نفت ایران با گذشت یک سال و نیم از اعمال تحریم‌های نفتی و تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی، به میزان یک میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته است که به معنای کاهش ۸۰ درصدی صادرات نفت در طول مدت یاد شده است. گزارش ماهانه آژانس انرژی بین‌المللی انرژی نیز حاکی از سقوط صادرات نفت ایران به ۳۰۰ هزار بشکه در روز است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد دور قبلی تحریم‌ها ایران را چهار سال از درآمد‌های نفتی محروم کرد و میزان فروش نفت نیز یک میلیون بشکه در روز کاهش یافت. گمانه‌زنی می‌شود دور کنونی تحریم‌ها نیز چهار سال به طول بینجامد و در طول مدت یادشده میزان فروش نفت کشور تحت تاثیر مسائل سیاسی و اقتصادی جهانی تغییرات زیادی خواهد داشت.
دولت در دوره کنونی بر احداث پالایشگاه‌های جدید نفتی برای افزایش ظرفیت تولیدی نفت تاکید ورزیده است. با این حال بسیاری بر این عقیده‌اند که تحقق این هدف با سرعت ممکن نمی‌شود و حداقل بازه زمانی لازم برای احداث پالایشگاه‌های جدید و استفاده از ظرفیت‌های تولیدی آن‌ها یک سال خواهد بود.
به نظر می‌رسد تاثیرپذیری اقتصاد ایران از تحریم‌های نفتی مختص دولت کنونی نیست و حتی در دوره‌هایی که از تحریم‌های نفتی نیز خبری نبود، بالا و پایین شدن قیمت جهانی نفت آسیب‌های بسیاری بر بدنه اقتصادی کشور وارد می‌آورد. به این ترتیب می‌توان گفت اقتصاد تک محصولی ایران که وابستگی تمام‌عیاری به درآمد‌های نفتی دارد هیچ زمانی از آسیب‌های حاصل از تحریم‌ها یا تغییرات قیمت نفت در امان نخواهد بود.
عبور از اقتصاد نفتی
شدت اثر تحریم‌ها، اما دولت کنونی را بر آن داشته تا از وابستگی بودجه به درآمد‌های نفتی بکاهد. بدیهی است با کم شدن متقاضیان نفت ایران، درآمد‌های ارزی حاصل از صادرات نفت به میزان زیادی کاهش یافته و دولت به عبور از اقتصاد نفتی ناچار شده است. با این حال آنچه جای پرسش فراوان دارد این است که اقتصاد غیرنفتی ایران می‌تواند به سرعت جایگزین اقتصاد نفتی شود و آیا می‌توان از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های این حوزه در شرایط کنونی بهره برد؟
به نظر می‌رسد در عصر تحریمی کنونی، کشور می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های ویژه کشور در تولید و صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی و محصولات فلزی، تا حدی بر مشکلات فائق آید. با این حال صنعت نفت ایران بدون وجود تکنولوژی روز دنیا چشم‌انداز روشنی نخواهد داشت.
با این وجود بسیاری کلید عبور از عصر تحریم‌های کنونی و مقابله با آسیب‌های وارده ناشی از آن را عمق‌بخشی به بازار محصولات و فرآورده‌های نفتی و فلزی می‌دانند. از این رو تاکید می‌شود که سیاستگذار از محدودیت‌های تولید این بخش‌ها بکاهد و با بالاتر بردن کیفیت تولیدی این محصولات، جایگاه خود را در میان بازار‌های جهانی حفظ کند.
توسعه میادین نفتی
از سوی دیگر انتظار می‌رود دولت از تمرکز صرف بر این حوزه‌ها بکاهد و برای برآورده کردن نیاز‌ها و خواسته‌های فعالان دیگر حوزه‌های اقتصادی نیز بکوشد. این موضوع می‌تواند به فعالان امنیت خاطر بدهد که سرمایه‌های اقتصادی آن‌ها با بازده مثبت همراه خواهد بود. در این شرایط می‌توان امیدوار بود که سرمایه‌گذاری در بازار‌های تولیدی داخلی افزایش یابد و خروج سرمایه از کشور با کاهش چشمگیری همراه شود. با این حال احتمال حضور سرمایه‌گذاران خارجی در بازار‌های تولیدی ایران دور از انتظار است و نمی‌توان نسبت به توسعه فعالیت‌های تولیدی با وجود آن‌ها امیدوار بود.
آنچه عبور ایران در اقتصاد نفتی را ممکن می‌کند، بهره‌گیری از تکنولوژی‌های روز دنیا برای تولید نفت است. عمده کشور‌های تولیدکننده نفت برای افزایش سهم خویش از بازار‌های جهانی تلاش می‌کنند و در این راستا بر جذب تکنولوژی و سرمایه‌های خارجی در میادین نفتی خود تاکید می‌ورزند. اما تحریم‌ها مانع از آن شده که ایران بتواند برای افزایش ظرفیت تولید و افزایش بهره‌وری در میادین نفتی خود از سرمایه و تکنولوژی خارجی استفاده کند.
روشن است مادامی که محدودیت‌های ناشی از تحریم برقرار باشد و تا زمانی که ایران نتواند سرمایه لازم برای توسعه میادین نفتی خود را جذب کند، تولید نفت در طول زمان با کاهش بیشتری همراه خواهد شد؛ بنابراین فائق آمدن بر مشکلات تحریم و چالش‌های فروش نفت به راحتی ممکن نخواهد شد، به ویژه آنکه عبور از اقتصاد نفتی و توسعه بخش غیرنفتی اقتصاد به سرعت و به آسانی ممکن نخواهد شد.
منبع: جهان صنعت