کنکاشی در سرقت بزرگ از کاخ گلستان

اقتصاد۲۴- کمال‌الملک در کتاب خاطراتش از تصویر کردن مظفرالدین شاه قاجار نوشته، آن هم تنها یکبار. او فقط یکبار نیم‌تنه‌ای از این شاه قاجاری تصویر می‌کند و بعد هم پرتره پادشاه در کاخ گلستان می‌ماند. همان پرتره‌ای که در روز‌های گذشته محل مناقشه بوده است. همان پرتره‌ای که بر اساس اسناد موجود در سال ۲۰۰۰ و در حراج کریستیز لندن، به مبلغ ۴۴ هزار و ۶۵۰ پوند انگلیس فروخته شد. هرچند ابتدا مسئولان کاخ گلستان وجود چنین پرتره‌ای را انکار کردند، اما در نهایت دیروز مدیرکل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در پستی اینستاگرامی وجود این نقاشی را تایید کرد و گفت: «این تابلو قاچاقی از کشور خارج شده است.» حالا رضا کسروی، پژوهشگر تاریخی و نقاش که نخستین بار از وجود این تابلو و رفتنش به خارج از کشور پرده برداشته به «پیام ما» می‌گوید که به احتمال زیاد این تابلو، مانند برخی دیگر از آثار، سال ۵۷ از ایران خارج شده است. او می‌گوید آثار دیگری هم مانند این تابلو به صورت قاچاقی از کشور خارج شده‌اند و در حال حاضر پیگیر این آثار به‌سرقت‌رفته است.

ماجرا از سه سال قبل شروع شد، زمانی که رضا کسروی، پژوهشگر تاریخ در بررسی‌هایش با پرتره مظفرالدین شاه روبه‌رو شد، پرتره‌ای که در جست‌وجوهایش تنها یک عکس بی‌کیفیت از آن موجود بود. «پژوهش درباره نقاشی‌های کمال‌الملک را سال‌هاست که انجام می‌دهم و حتی کتابی با نام «کمال‌لملک در ورای افسانه» را دست انتشار دارم. تمام آثار کمال‌الملک در موزه‌ها، کتابخانه‌ها، گالری‌ها و مجموعه‌های خصوصی را رصد کرده‌ام. در همین بررسی‌ها بود که به عکس بی‌کیفیتی از پرتره مظفرالدین شاه برخوردم. همان زمان یکی از دوستانم کاتالوگی از حراج کریستیز به من داد که در کمال تعجب دیدم عکسی باکیفیت از این پرتره در آن منتشر شده است.»

از همان زمان ماجرا برای او جدی می‌شود و او به دنبال پرتره گم شده شاه قاجاری می‌گردد. به خاطرات کمال‌الملک سر می‌زد و در آنجا می‌خواند که این نقاش تنها یک پرتره از مظفرالدین شاه کشیده و، چون او نقاش دربار بوده، پس این پرتره حتما باید در کاخ نگهداری شود. «دو سال قبل، اما اتفاق جالب دیگری افتاد. عکس سیاه و سفیدی را یکی از دوستانم نشانم داد که در تالار برلیان کاخ گلستان سه نقاشی آویزان بود. یکی از آن‌ها همین پرتره مظفرالدین شاه بود.

دیگری پرتره احمدشاه بود که حالا در تالار عاج نگهداری می‌شود. آن پرتره را هم کمال‌الملک در سال ۱۳۳۱ هجری قمری کشیده بود. زمان دقیق این عکس مشخص نبود، اما فقط می‌دانیم متعلق به دوران قبل از رضاخان است. چرا که رضاخان این پرتره‌ها را از دیوار پایین کشیده بود. در نتیجه این عکس، سندی بود که نشان می‌داد این تابلو جزو اموال کاخ بوده است. بعد با کمک الناز بایرام‌زاده، پژوهشگر حوزه تاریخ قاجار تحقیقات را بیشتر کردیم.» این تحقیقات در نهایت عاملی شد تا مسئولان کاخ گلستان نسبت به آن واکنش نشان دهند و از سویی صحبت‌هایی از سوی دو کارمند سابق موزه مطرح شد که مدعی بودند این پرتره در سال ۱۳۷۸ از کشور خارج شده است.

تابلو قاچاق شده است

در روز‌های گذشته بازار تکذیب گرم بود و برخی از مسئولان حتی وجود این پرتره را از اساس تکذیب کردند. آفرین امامی، مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان، اما دو روز پیش به ایسنا گفت: «نه تنها پرتره مظفرالدین‌شاه که در این عکس‌ها تصویر آن در تالار کاخ برلیان دیده می‌شود بلکه سایر تابلو‌هایی که در این عکس دیده می‌شوند، برخی از تابلو‌ها در لیست امین اموال بخش تابلو‌ها وجود ندارد. ضمن آنکه امین اموال‌های جدید، لیست‌های خود را از امین اموال‌های قبلی تحویل گرفته‌اند. بر اساس تصاویر منتشر شده که در مرحله نخست باید اصالت آن‌ها سنجیده شود، نشان داده شده که چنین تابلویی در کاخ گلستان بوده، اما هیچ مدرکی دال بر آنکه این تابلو چه زمانی از دیوار پایین آمده، در دست نیست.»

او بعد از آن گفت میان تابلویی که در کریستیز به فروش رفته با تابلویی که در عکس سیاه سفید وجود دارد، فرق‌هایی است و بعد هم تاکید کرد که این مجموعه از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ توسط گروهی اداره و آثار شماره‌گذاری شدند و در آن سال‌ها کاخ گلستان در زمره‌ی وزارت فرهنگ و هنر و آثار ملی نبود و بخشی از اداره دارایی بوده است.

اما احمد دزواره‌ای که ریاست مجموعه کاخ گلستان در سال‌های اوایل انقلاب تا ۱۳۸۶ را برعهده داشت، انتشار چنین اخباری درباره خروج تابلوی پرتره‌ی مظفرالدین شاه در سال ۱۳۷۸ از کاخ گلستان را کذب دانست و گفت: «در تالار برلیان تابلویی از مظفرالدین‌شاه نداشتیم. اصلا تابلوی ایرانی نداشتیم و تمام تابلو‌ها خارجی هستند. این تابلو‌ها هم‌اکنون هم در تالار برلیان هستند.»

به گفته او بر اساس دفتر ۱۳۱۷ مکاتباتی با کریستیز انجام شده و آثاری که در این اسناد ثبت شده بود به کشور برگردانده شده و «نامه‌های آن هم موجود است». دزواره‌ای مدعی شد که اگر اثری وجود داشت که در اسناد ۱۳۱۷ ثبت شده بود و در اوایل انقلاب از کشور خارج شده بود، با نامه‌نگاری‌های انجام شده، بازگردانده شده است. «چنین تابلویی از پرتره‌ی مظفرالدین شاه که گفته می‌شود در کاخ گلستان وجود داشت، در این استعلامات وجود نداشت. تمام پرونده‌های تابلو‌های بازگردانده شده از جمله مرقع دوره صفوی در اسناد کاخ گلستان موجود است.».

اما جبار آوج که پس از دزواره‌ای به مجموعه آمده و تا سال گذشته آنجا بوده هم به ایسنا گفت که «ممکن است در اوایل انقلاب که حساسیت و حراست از میراث به حد و اندازه اکنون نبود، چنین اتفاقی افتاده باشد. اشیای کاخ گلستان به طور دقیق که در زمره دفاتر ثبت شده است بین سال‌های ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۴ بود. همچنین نباید فراموش کرد که کاخ گلستان در دوره پهلوی موزه بود و مواقعی که مهمان ویژه داشتند، کاخ تعطیل و تبدیل به مهمانسرا می‌شد. در واقع می‌توان گفت طی دهه‌های گذشته کاخ گلستان دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده و متولیان متعددی داشته است.»

بعد از همه این تکذیب‌ها، مرتضی ادیب‌زاده، مدیرکل موزه‌های وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آب پاکی را بر دست همگان ریخت و گفت که پرتره مظفرالدین شاه در فاصله سال ۱۳۱۷ تا ۱۳۶۱، از مجموعه کاخ گلستان خارج و بعد‌ها از طریق قاچاق به خارج از کشور منتقل و به فروش رفته است که مطابق با قوانین بین‌المللی، اقدام برای بازگرداندن آن در دستور کار قرار گرفته است.

به گفته او، نام تابلو و مشخصات دقیق آن از جمله ابعاد (همراه با قاب) در دفتر سال ۱۳۱۲ خورشیدی ثبت شده است، اما جزو اموال بنای موسوم به خوابگاه (اندرونی ناصرالدین شاه) ثبت شده است و نه کاخ اصلی و تالار برلیان. به نظر می‌رسد پیش از سال ۱۳۱۲ تابلو‌های شاهان قاجار در اوایل دوره پهلوی از تالار برلیان خارج شده و به بنای خوابگاه منتقل شده‌اند، اما در دفاتر سال ۱۳۶۱ که مربوط به وزارت فرهنگ و هنر وقت است، هیچ نشانی از نام تابلو مذکور نیست.

بیشتر بخوانید: خروج قاچاقی تابلو مظفرالدین‌شاه تایید شد

حالا کسروی هم به «پیام ما» می‌گوید که بر اساس بررسی‌ها و صحبت‌های قدیمی‌های کاخ گلستان و از طرفی آنچه در کتاب «تاریخ شفاهی کاخ گلستان» موجود است؛ زمان خروج این اثر باید سال ۵۷ باشد. زمانیکه آثار دیگری هم از کشور خارج شده‌اند «در حال حاضر یک پرونده دیگر متعلق به کاخ گلستان را در دست بررسی دارم، اما نمی‌توانم از جزئیات آن صحبتی کنم. با این حال باید بدانیم آثاری از این دست از کشور خارج شده‌اند، اما فهرستی از آن‌ها در میان نیست.»

او می‌گوید پرتره‌های بسیاری از مظفرالدین شاه کشیده شده و افرادی، چون میرزا مهدی‌خان مصورالملک و صمصام الدین ذوالفقاری ملقب به مصورالممالک هم تصویر این شاه قاجاری را کشیده‌اند، اما کمال‌الملک همین یک تابلو را کشیده که آن هم خارج از کشور است و امیدواریم به کشور برگردد.

مسیر قاچاق پرتره از کاخ گلستان تا لندن

ماجرای گم شدن این پرتره و سر درآوردنش از حراج کریستیز، داغ کهنه‌ای را تازه کرد. اتفاقی که در آن نشان از نبود برنامه‌ریزی برای آثار و نداشت لیست دقیق از آن‌ها و از سوی دیگر وجود مافیا یا افرادی برای فروش آثار فرهنگی و تاریخی را بار دیگر زنده کرد. حالا رضا دبیری‌نژاد، کارشناس موزه و فعال میراث فرهنگی به «پیام ما» می‌گوید که بسیاری از کشور‌ها با سابقه تاریخی و داشتن آثار باستانی، فهرست قرمزی از آثارشان دارند که مدام به روز کرده و منتشر می‌کنند. وجود این فهرست عاملی است که موزه‌های مختلف در دنیا یا حراجی‌های گوناگون، اگر این آثار را ببینند از فروش یا نمایش آن خودداری کنند. اما «ایران هیچ فهرست قرمزی برای اشیای گم شده یا سرقت شده‌اش ندارد. باید این لیست تهیه شود تا موزه‌ها و حراجی‌های دنیا آثار ایرانی را به راحتی به تاراج نبرند».

به گفته او اتفاقی که در موزه‌های ایران رخ داده، بی‌توجهی به حوزه پژوهش و تاکید بر حوزه گردشگری موزه است. «وجه پژوهشی و علمی موزه‌ها از دست رفته و آن‌ها مرجعیت علمی ندارند. یک موزه فقط محل نمایش آثار نیست. وقتی صحبت از پژوهش می‌کنیم یعنی کار‌هایی از این دست که سابقه آثار درمی‌آید، مستندنگاری می‌شوند و اگر هدفمند باشند باعث ساماندهی آثار باستانی کشور می‌شوند. اما الان موزه‌ها فقط درگیر این هستند که تعداد بازدیدهایشان بالا برود و این آفت بزرگی برای این حوزه است»

دبیری‌نژاد می‌گوید این نگاه که می‌خواهد مشکلات را کتمان کند یا اجازه ندهد افراد پژوهشگر وارد کار شوند باید تغییر کند و اتفاقاتی مانند گم شدن پرتره و سردرآوردنش در حراج کریستیز باید تلنگری در این زمینه باشد. او در آخر می‌گوید: «سوال اینجاست که چرا عزمی ملی برای فهرست کردن آثار باستانی، موزه‌ای و همه آثار مهم که متعلق به ایرانیان است وجود ندارد؟ ما باید سامانه‌ای به روز برای این کار داشته باشیم. موزه‌ها باید پژوهشگرانی داشته باشند که پیگیر آثار باشند و این وظیفه حاکمیتی است. وظیفه ملی آنهاست که باید به فکر حفظ این آثار باشند و به راحتی از کنار قاچاق و تخریب آن‌ها نگذرند. در عین حال باید بدانیم فقط وزارت میراث هم متولی نیست و سازمان‌ها و ارگان‌های بسیاری باید در این راه قدم بردارند.»

منبع: پیام ما