مسیرهای چندگانه پیش روی مذاکرات احیای برجام

اقتصاد۲۴- تب و تاب اظهارنظر‌ها و اخبار پیرامون پیشنهادات تهران و واشنگتن بر متن ارائه شده از سوی جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پیرامون احیای توافق جامع هسته‌ای ایران از هفته پیش تاکنون اندکی فروکش کرده است، اما در همین حین، خبرگزاری رؤیترز مدعی شد که در نسخه جدید گزارش آژانس (به نظر می‌رسد این نسخه در حال آماده‌سازی برای ارائه در نشست فصلی شورای حکام است) بین‌المللی انرژی اتمی به اطلاعاتی دست یافته است که نشان می‌دهد ایران در یکی از سه آبشار سانتریفوژ‌های پیشرفته «آی‌آر -۶» در نطنز غنی‌سازی اورانیوم را آغاز کرده است. براساس این گزارش، ایران از یک آبشار ۱۷۴ تایی سانتریفوژ‌های پیشرفته برای غنی‌سازی اورانیوم در سطح بالای پنج درصد استفاده می‌کند. دو آبشار دیگر، یکی در حال آماده شدن برای غنی‌سازی اورانیوم است و در دیگری هنوز گاز هگزافلوراید تزریق نشده است.

فلاش بک؛ آغاز ماجرا

اما چه شد که ایران تصمیم گرفت تا فرآیند استفاده از سانترفیوژ‌های پیشرفته برای غنی‌سازی اورانیوم را در دستورکار خود قرار دهد؟ درست یک روز پس از اعلام تصمیم تازه دولت آمریکا نسبت به قرار دادن نام سپاه پاسداران در فهرست سازمان‌های تروریستی وزارت خارجه آمریکا FTO بود که حسن روحانی رئیس جمهوری وقت ایران از آغاز نصب زنجیره۲۰ تایی ماشین سانتریفیوژ پیشرفته IR-۶ در سایت نطنز بازدید کرد. در جریان این بازدید، علی اکبر صالحی، رئیس سابق سازمان انرژی اتمی ایران گفت که «ساخت و تولید ماشین‌های سانتریفیوژ نسل جدید طی چند سال گذشته در دستور کار بوده و با آغاز نصب زنجیره میانی ۲۰ تایی سانتریفیوژ پیشرفته IR-۶ در سایت هسته‌ای شهید احمدی روشن (سایت نطنز) و تکمیل نهایی آن در آینده نزدیک، شرایط انجام تست‌های لازم فرآیندی فراهم خواهد شد و تولید و بهسازی انواع ماشین‌های سانتریفیوژ در چارچوب برجام و بنا به دستور رهبر ایران صورت گرفته است.»

تولید و بهسازی سانترفیوژ‌های پیشرفته که صالحی به آن‌ها اشاره می‌کرد در نهایت در تاریخ ۳۰ خرداد سال ۱۴۰۱ و در دولت سیزدهم به مرحله بهره‌برداری رسید و ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع داد که مرحله مقدماتی غنی‌سازی که اصطلاحاً "غیرفعال‌سازی آبشار" نام دارد و تغذیه UF۶ را نیز شامل می‌شود را از یک روز گذشته در دستور کار خود قرار داده است.

بیشتر بخوانید: چرا بایدن بند‌های برجام را مانعی برای کنترل ایران نمی‌داند؟

یک ماه و‌اندی پس از آن نیز، محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان از گازدهی به سانتریفیوژ‌ها در چارچوب قانون اقدام راهبردی مجلس خبر داد و اظهار کرد: «این اقدام پاسخی به تحریم‌های طرف مقابل است؛ ایران در شرایط متفاوتی از حقوق خود کاسته و محدودیت و نظارت تشدید شده را پذیدفته تا این‌اتهامات و ادعا‌ها کنار گذاشته شود، بهانه‌ها سلب و تحریم‌ها لغو شود و اجازه دهند شرایط با الگوی توافق شده تداوم یابد. اما متأسفانه به این تعهدات عمل نکردند و هر روز بهانه جدیدی می‌آورند و‌اتهامات را به صورت تشدید شده، تکرار می‌کنند.» به نظر می‌رسد اشاره اسلامی به صحبت‌های رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در در مراسم افتتاحیه نشست فصلی شورای حکام آژانس در خردادماه گذشته است که مدعی شده بود: «ایران درباره آثار اورانیوم کشف‌شده در سه مرکز پنهان خود، پاسخ قانع‌کننده‌ای ارائه نداده است.» مبحثی که همان زمان هم با پاسخ مقامات کشورمان از جمله رئیس سازمان انرژی اتمی مواجه شد. او در گفتگو با شبکه الجزیره تأکید کرد که «پاسخ‌هایی که تا کنون (از سوی ایران) به پرسش‌های آژانس داده شده دقیق بوده‌اند.»

البته پاسخ‌هایی که اسلامی به آن‌ها اشاره می‌کند همچنان یکی از موارد مهم اختلافی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مسیر احیای برجام است. توافقی که به نظر می‌رسد با تلاش‌های طرف اروپایی اندک اندک در حال جان گرفتن است. هرچند که آمریکایی‌ها در بازی " ما در مقابل طرف ایرانی امتیاز‌های کمتری را برای احیای برجام ارائه داده ایم" اظهار می‌دارند: «به لطف ایران است که به توافق نزدیک‌تر شده‌ایم». «جان کربی» هماهنگ‌کننده تماس‌های استراتژیک در شورای امنیت ملی امریکا با طرح این موضوع که به لطف اعلام آمادگی ایران برای از دست برداشتن از مسائل اساسی (گفته می‌شود یکی از آن‌ها چشم پوشی ایران از خروج نام سپاه از لیست FTO است)، امریکا امروز نسبت به دو هفته قبل، به توافق، نزدیکتر است، می‌گوید: «آمریکا برای کسب توافق، در حال فعالیت است، اما هنوز برخی فاصله‌ها میان طرف‌های مذاکرات وجود دارد». در همین راستا روزنامه عبری زبان «جروزالم پست» در گزارشی مدعی شد که به بخش‌هایی از متن ارائه شده از سوی طرف اروپایی برای احیای برجام دست پیدا کرده است که در این گزارش به بخش‌هایی از آن اشاره می‌کنیم.

مسیر‌های ادعایی احیای برجام

براساس گزارش این روزنامه اسرائیلی، طرفین حاضر در مذاکرات هسته‌ای ایران بر سر بیشتر موارد کلی که در پیش‌نویس ۲۱ ژوئیه اتحادیه اروپا که در چهار مرحله طراحی شده است، اتفاق نظر دارند. پیش‌نویس ۲۱ ژوئیه اتحادیه اروپا همان متنی است که تحت عنوان "متن جوزپ بورل" در اختیار هیأت‌های مذاکره‌کننده قرار گرفته است و گام نخست آن بدین شرح است: «کمیسیون مشترک برجام در "روز صفر"، روز امضای توافق، بدون حضور ایالات متحده تشکیل می‌شود و این کشور ۱۶۵ روز بعد می‌تواند به این کمیسیون بپیوندد؛ قرار است تا آن زمان، ایران و غرب به توافق دیگری برای آزادی زندانیان غربی در ازای آزادسازی منابع مالی ایران دست یابند.

در روز موردنظر جوبایدن رئیس جمهور آمریکا، سه فرمان اجرایی مربوط به ایران و همچنین تحریم‌های ثانویه ۱۷ بانک را که بیش از ۷ میلیارد دلار متعلق به ایران در بانک‌های کره جنوبی را آزاد می‌کند، لغو خواهد کرد.» این نشریه در ادامه نوشت: «ایران غنی‌سازی اورانیوم تا ۶۰ درصد را متوقف می‌کند و غنی‌سازی را به ۲۰ درصد کاهش می‌دهد و به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه می‌دهد تا نظارت بر سایت‌های هسته‌ای این کشور را از سر بگیرد و در ادامه نیز طبق مفاد قانون بازنگری توافق هسته‌ای ایران، این توافق ظرف پنج روز احتمالاً به کنگره آمریکا خواهد رسید؛ این قانون مستلزم آن است که هرگونه توافقی که تحریم‌های ایران را لغو می‌کند توسط مجلس نمایندگان و سنا مورد بررسی قرار گیرد و کاخ سفید نمی‌تواند تحریم‌هایی را که یک فرمان اجرایی نبوده است به مدت ۳۰ روز لغو کند. اگر کنگره این توافق را رد کند، بایدن می‌تواند آن را وتو کند، مگر در سناریوی بعید که اکثریت دوسوم مخالف وتو، رای منفی دهند.»

براساس گزارش این روزنامه اسرائیلی گام دوم احیای برجام روز تأیید و ۶۰ روز پس از روز صفر خواهد بود که برمبنای آن «شورای امنیت سازمان ملل متحد و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از بازگشت به توافق مطلع خواهند شد. در این مرحله آمریکا برای فروش ۵۰ میلیون بشکه نفت ایران یک بار معافیت تحریمی قائل می‌شود و اجازه می‌دهد تا مذاکرات تجاری در حوزه انرژی و هوانوردی انجام شود. ایران هم غنی‌سازی اورانیوم با خلوص بالای ۵ درصد را متوقف و یک دوره آماده‌سازی برای انتقال اطلاعات به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را آغاز می‌کند و به این آژانس اجازه می‌دهد تا نظارت را به طور کامل از سر بگیرد.»، اما گام سوم در ۱۲۰، "روز اجرای مجدد" توافق جامع هسته‌ای ایران خواهد بود و براین اساس است که «ایران و آمریکا باید به صورت علنی قصد خود را برای ادامه بازگشت به توافق حداقل هفت روز پیش از آن تاریخ اعلام کنند؛ تهران باید تا روز اجرای مجدد به تعهدات خود در قبال آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد تحقیقات جاری‌اش در مورد اورانیوم غنی‌شده یافت شده در سایت‌های هسته‌ای اعلام‌نشده در ایران عمل کند.»

شاید یکی از مهمترین بخش‌های متن ادعایی روزنامه «جروزالم پست» همین بخش باشد که «ایران در مورد منبع آن اورانیوم (یافت شده در سایت‌های هسته‌ای اعلام نشده) پاسخ معتبری به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواهد داد و این آژانس نیز به نوبه خود کاوشگر‌ها را خواهد بست؛ این موضوع یکی از اختلافات عمده ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است چرا که مقامات تهران معتقدند که براساس توافق سال ۲۰۱۵ نیز آژانس متعهد شده بود که پس از دستیابی به توافق جامع هسته‌ای، پرونده همه موارد ادعایی خود در رابطه با برنامه‌های هسته‌ای پیش از برجام را مختومه اعلام کند، اما حالا و در سال ۲۰۲۲ با میان کشیدن مواردی از فعالیت سایت‌هایی که به ادعای آژانس پیش از توافق جامع هسته‌ای در آن‌ها اقداماتی صورت می‌گرفت، سد راهی در مسیر احیای برجام ایجاد کرده است.

این روزنامه در ادامه مرحله سوم متنی که ادعا می‌کند از سوی اروپا در اختیار ایران و دیگر اعضای گروه ۱+۴ قرار گرفته است، آورده است که «ایران تمام مراحل مورد نیاز توافق از جمله کاهش غنی‌سازی اورانیوم به ۳. ۶۷ درصد، کاهش ذخایر خود، مهر و موم کردن و انتقال سانتریفیوژ‌ها و ... را تکمیل خواهد کرد و به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه می‌دهد تا نظارت را به طور کامل از سر گیرد. آمریکا هم همه تحریم‌های ثانویه علیه ایران و نام‌های تروریستی مورد توافق به جز سپاه پاسداران را حذف می‌کند و به شرکت‌ها توضیح می‌دهد که لغو تحریم‌ها به چه معنا است.»، اما گام آخر این متن به چه صورت است؟ جرزوالم پست در این گزارش در مورد "روز تکمیل" در روز ۱۶۵‌ام می‌نویسد که «در این روز تمام محدودیت‌های هسته‌ای و لغو تحریم‌ها اجرایی می‌شود. آمریکا تحریم تسلیحات متعارف ایران را لغو خواهد کرد و اجازه تجارت بیشتر بین کشور‌ها را می‌دهد و ایران هم زیرساخت‌های غنی‌سازی باقی‌مانده را حذف می‌کند.»

بیشتر بخوانید: احتمال پاره شدن توافق بایدن با ایران ۱۰۰ درصد است

در این گزارش همچنین تصریح شده است که «در سال‌های آینده، "بند‌های غروب آفتاب" اولیه برجام طبق قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد بدون هیچ تمدید اجرایی خواهند شد؛ در سال ۲۰۲۴ نیز، محدودیت‌های مربوط به تحقیق و توسعه سانتریفیوژ‌های پیشرفته منقضی می‌شوند و در سال ۲۰۲۵ مکانیسم "تحریم‌های اسنپ‌بک" که تمامی تحریم‌های ایران را در صورت نقض توافق بازمی‌گرداند، منقضی می‌شوند. در سال ۲۰۲۶، محدودیت‌های استفاده از سانتریفیوژ‌ها، از جمله سانتریفیوژ‌های پیشرفته به تدریج تا سال ۲۰۲۸ به پایان می‌رسد و در نهایت در سال ۲۰۳۰، قرارداد ایران بدون محدودیت در غنی‌سازی اورانیوم، ذخیره‌سازی، راکتور‌های آب سنگین یا پلوتونیوم به طور کامل منقضی می‌شود.»

این که آیا مواردی که این روزنامه اسرائیلی به آن‌ها پرداخته است، منتهی به احیای برجام می‌شود یا خیر هنوز معلوم نیست، اما سیدابراهیم رئیسی رئیس دولت سیزدهم در آخرین کنفرانس مطبوعاتی خود با عنوان اینکه «رفع تحریم‌ها به‌صورت پایدار، راستی‌آزمایی اطمینان‌بخش، تضمین‌های اعتمادبخش و حل تمام مسائل پادمانی به‌عنوان یک رکن است» براین موضوع صحه می‌گذارد که ایران همچنان منتظر است تا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پرونده سه سایت اعلام نشده را که مدعی است احتمالاً محل ذخیره اورانیوم یا فعالیت‌های هسته‌ای است، را ببندد. براساس آنچه پیش از این از سوی مقامات کشورمان اعلام شده است، ایران تا پایان هفته جاری به پیشنهادات آمریکا که در رابطه با متن طرف اروپایی مطرح شده است پاسخ می‌دهد و باید دید که آیا این پاسخ به برداشته شدن گام‌های نهایی در مسیر احیای برجام منتهی می‌شود یا همچنان در بر همان پاشنه «ادامه مذاکرات» می‌چرخد!

منبع: فراز