زوال میراث تاریخی در روز تهران؛ هتل ارم خاکستر شد و کافه ایران تخریب!

اقتصاد۲۴- دود آتش «هتل ارم» از کیلومتر‌ها دورتر از مجموعه ارم هم دیده می‌شد. دود سوختن ساختمانی چهار طبقه و مدور، بازمانده از عصر پهلوی که در تمام سال‌های گذشته متروکه بود و تنها عکس‌هایش از دهه‌ها قبل حسرت دوستدارانش را زنده می‌کرد.

به گزارش «پیام ما» ، سوختن این مجموعه و صحبت از برنامه تخریب آن، همزمان شد با تخریب «کافه ایران»؛ قدیمی‌ترین بنای چهارراه کالج، کافه‌ای زیبا و اصیل که ویرانی آن قلب دوست‌داران شهر و میراث فرهنگی را به درد آورد. بنای کافه ایران که نام آن در فهرست آثار ملی هم ثبت شده بود، در حالی ویران شد که عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به جای رسیدگی به اوضاع نابه‌سامان میراث فرهنگی کشور، در حال برگزاری جلسه با سینماگران بود. در روز‌های گذشته تصویری از جلسه او با بهمن فرمان‌آرا، کارگردان سینما منتشر شد و بار دیگر شائبه اختصاص اماکن تاریخی برای فیلمسازی را زنده کرد. اتفاقی که در ماه‌های گذشته درباره نرگس آبیار هم رخ داد و این کارگردان در «باغ عفیف‌آباد» شیراز مشغول به فیلمبرداری اثر جدیدش شد که البته این فیلمبرداری با تخریب‌های گسترده‌ای هم همراه بود. این‌ها همه در حالی است که هتل ارم هم در سال‌های گذشته با وجود آنکه به ویرانه‌ای بدل شده بود، در سریال‌های نمایش خانگی مانند «شهرزاد»، «مانکن» و «قورباغه» مورد استفاده قرار گرفته بود. آتش گرفتن هتل ارم و تخریب کافه ایران در چهارده مهر ماه که به عنوان «روز تهران» نامگذاری شده، تلخی ماجرا را دو چندان می‌کند.

تا پیش از دو روز قبل که آتش از ساختمان شیشه‌ای و گرد هتل ارم در تهران دود به‌پا کند، کمتر کسی این مجموعه را می‌شناخت. این هتل با ۱۷۰ اتاق و سوئیت در ۴ طبقه در زیربنای ۱۵هزار متر مربع در ضلع غربی دریاچه ارم قرار داشت و کمتر کسی در سال‌های گذشته گذرش به آن سمت مجموعه ارم می‌رسید. این مجموعه در دهه پنجاه، توسط «رحیم‌علی خرم» از سرمایه‌داران آن زمان تهران، در کیلومتر چهار جاده کرج ساخته شد و شامل کاربری‌های سرگرمی مختلف بود. بنای مدرن «جزیره» در وسط پارک ارم (خرم) و در کنار دریاچه مصنوعی پارک یکی از ساختمان‌های قدیم بازمانده این مجموعه است. آنطور که سایت کوبه می‌نویسد، ساختمان جزیره که بعد‌ها نام ارم را به خود گرفت، بنایی دو قلو با فرم دایره‌ای شکل است که این دایره‌های دو قلو با دالانی به یکدیگر وصل شده‌اند. این بنای سبز رنگ پنجره‌های زیادی بر بدنه دارد که پنجره‌های ضلع شمالی بنا رو به دریاچۀ پارک ارم و پنجره‌های ضلع جنوبی به روی درختان تنومند پارک ارم هستند. همچنین بنا سالنی بزرگ دارد که محل برگزاری اجرا‌های زنده بوده است که تماشاگران بر دور یک میز رو به سن می‌نشستند.

با این همه اسناد دقیقی از معمار و طراح بنای جزیره در دست نیست. چنانچه آرش طبیب‌زاده، پژوهشگر تاریخ معماری به «پیام ما» می‌گوید: «با وجود تحقیقات زیاد و ارتباط با نوه آقای خرم نتوانستیم به آرشیوی از این مجموعه دست یابیم. اما معماری این مجموعه منحصربه‌فرد و زیبا بوده و شبیه نمونه‌های خارجی در آن سال‌هاست.» به گفته او، ساخت یک ساختمان مهم دیگر هم به خرم نسبت داده می‌شود که در حال حاضر در ستارخان تهران قرار دارد. «این ساختمان که حالا تبدیل به پارکینگ شده، از اهمیت زیادی برخوردار بوده، اما آن هم مورد توجه قرار نگرفته و ویران شده است.»

بعد از آنکه آتش زبانه کشید و دودش تا کیلومتر‌ها دورتر را گرفت، بسیاری از افراد عکس‌های قدیمی این مجموعه را منتشر کردند. از زیبایی داخلش و استخری که قو‌های سفید در آن شناور بودند. دود آتش، اما خاطرات بسیاری را تاریک کرد. بنیاد مستضعفان در سال ۵۸ مجموعه ارم را زیر نظر خود گرفت و در طول سال‌های گذشته کسی درباره چرایی متروکه ماندن جزیره صحبتی نکرد. تا بعد از آتش‌سوزی که مدیریت پارک ارم از برنامه تخریب این بنا در روز‌های گذشته گفت: «ساختمان متروکه هتل ارم که طعمه حریق شد، از ۲ هفته پیش به دلیل ناایمن بودن و اخطار‌های شهرداری و آتش‌نشانی در دست تخریب بود. پیش از این، اطلاع‌رسانی نسبت به آغاز عملیات تخریب این ساختمان متروکه ناایمن، انجام شده بود.». به گفته جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی تهران «به‌دلیل بی‌احتیاطی کارگران، این مجموعه از قسمت سقف دچار حریق شد». آتش جزیره خاموش شد، اما بیم آن می‌رود که این آتش‌سوزی بهانه تخریب هتل ارم در روز‌های آینده باشد.

کافه ایران مقابل چشم همگان تخریب شد

بولدوزری در میان خرابه‌های «کافه ایران» جولان می‌دهد و دیوار‌های باقی مانده را «به بهانه ناایمن بودن بنا» فرو می‌ریزد. تصویر از بالای ساختمان مخروبه‌ای گرفته شده که روزگاری از مهمترین بنا‌های شهر بود. کافه رستوران ایران، قدیمی‌ترین ساختمان چهارراه کالج و یکی از کهن‌ترین عمارت‌های جداره شمالی خیابان انقلاب که در دهه ۱۳۰۰ در سه طبقه بنا شد. بر اساس گزارش وبسایت «سفرنویس»، این ساختمان را خاندانِ کارآفرین «ایدون» ساخته بود، اما بعد‌ها «به مصادره بنیاد مستضعفان درآمد و چند سال پیش توسط شخصی در مزایده بنیاد خریداری شد». محدثه میردریکوندی، مدیر پروژه احیای جداره‌های خیابان انقلاب هم به سفرنویس گفته است که ساختمان کافه ایران در جایگاه یکی از ارزشمندترین ساختمان‌های پهنه انقلاب، دارای کاشی‌کاری، گچ‌بری بود که «شوربختانه ابتدا توسط مالک با رنگ سیاه پوشانده شد». به گفته او در زمان طرح احیای جداره خیابان انقلاب اجازه مرمت بنا به شهرداری تهران داده نشد، در همان سال پرونده ثبتی بنا تهیه و عمارت به عنوان یکی ساختمان‌های با‌ارزش در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد، اما با وجود اعلام شروع تخریب ساختمان کافه ایران به این وزارت‌خانه، میراث فرهنگی هیچ همکاری نداشته و حتی یگان حفاظت میراث برای جلوگیری از تخریب اعزام نشد.

تخریب گذشته و آینده

بی‌توجهی وزارتخانه و همینطور اداره میراث تهران به این تخریب‌ها روند جدیدی نیست، اما سوختن هتل ارم و تخریب کافه ایران در روز تهران، دردناک‌تر بود. چنانچه ترانه یلدا، معمار و شهرساز هم به «پیام ما» می‌گوید: «تخریب این آثار، تخریب گذشته و آینده است و بسیار ناراحت‌کننده. از نظر شهری، ما اثر مهمی را از دست داده‌ایم و این در حالی است که سال‌هاست برای تغییر و بهبود قوانین میراثی در جدل هستیم.» به گفته او تناقض بزرگی میان طرح‌های شهری وجود دارد و پهنه‌کشی‌ها عاملی شده تا ناگهان بخش بزرگی از شهر در پهنه تجاری و مسکونی قرار بگیرد و به بهانه‌های مختلف تخریب شوند. یلدا می‌گوید: «باید قوانین جدیدی نوشته شود و دیوان عدالت اداری هم جدی‌تر با این ماجرا برخورد کند. در غیر این‌صورت همچنان مانند گذشته شاهد از دست دادن آثار بیشتری خواهیم بود.»

تشویق برای تخریب

«تخریب آثار تاریخی شهری، تخریب هویت شهر است.» این جمله را اسکندر مختاری طالقانی، کارشناس و مرمتگر پیشکسوت میراث فرهنگی به «پیام ما» می‌گوید و تاکید می‌کند تا وقتی که سازوکار مناسبی برای تامین حقوق مالکان پیش‌بینی نشود، نمی‌توان از تعرض به این آثار جلوگیری کرد. «در دوران مدیریت شهری قبلی، طرحی با نام «مکانیزم حق انتقال توسعه» از سوی شهرداری داده شد. این طرح می‌خواست به مالکان خانه‌های ارزشمند و تاریخی تراکمی در سایر نقاط شهر بدهد. اما در همان شهرداری مورد چالش قرار گرفت و در نهایت هم پذیرفته نشد. حالا ما می‌خواهیم این طرح مورد بازنگری قرار گیرد و شورای شهر برای تصویب آن تلاش کند.» به گفته او در حال حاضر ما با حقوق فردی و حقوق عامه روبه‌رو هستیم. وقتی خانه‌ای تاریخی تخریب می‌شود حقوق عامه تضییع شده و از بین رفته و از سوی دیگر حقوق فرد (مالک) تضییع می‌شود و برای جلوگیری از این روند باید سازوکاری قانونی تعریف شود. مختاری ادامه می‌دهد: «شهرداری باید وارد کار شود چرا که این سازمان از شهر منتفع می‌شود. اما میراث فرهنگی انتفاعی از شهر ندارد. در نتیجه شهرداری که از شهر درآمد دارد باید حقوق شهر را هم بپردازد.»

مدیر سابق محور تاریخی تهران می‌گوید پیشنهاد دیگر این است که به ساختمان‌های تاریخی که اجازه تخریب می‌گیرند تراکم اضافه داده نشود. «برای مثال ساختمان زند نوابی در خیابان فلسطین، بنایی دو طبقه بود که بعد از تخریب، مجوز ساخت ۸ طبقه را گرفت. نمونه‌هایی از این دست فراوانند؛ و در واقع سازوکار تشویقی برای تخریب به کار رفته است. همین امر، عامل تخریب‌های بیشتر شده تا افراد را برای خرید خانه‌های تاریخی و قدیمی تشویق کند.»

او به کافه ایران هم اشاره می‌کند؛ ساختمانی منحصربه‌فرد که قدیمی‌ترین بنای خیابان انقلاب بوده است. «این بنا پیش از آنکه خیابان انقلاب در سال ۱۳۰۵، خیابان‌کشی شود ساخته شده بود. معماری‌اش برای دوران قبل از مدرن بود و سبک و روش ساختنش در دوره‌های بعد تکرار نشد. اما حالا ویران شده و دیگر هیچ بنایی با این ارزش جای خالی آن را پر نمی‌کند.»