با سقراط در شهر گفتگو

گفتگو‌های سقراطی به مثابه شهری دیدنی می‌آید که گشت و گذار در آن، دست‌کم برای یک بار هم که شده ارزش آن را دارد. در این شهر با آدمیانی روبرو می‌شویم که غالباً با رغبت با سقراط، فیلسوفِ گفتگو، بر سر موضوعات مختلف به گفتگو نشسته‌اند. اداره‌ی شهر گفتگو به دست با کفایت اوست. اوست که گفتگو‌ها را غالبا شکل می‌دهد، به پیش می‌برد و به انجام می‌رساند.

شهر گفتگو از هر نظر که نگریسته شود، اعم از شکل و محتوا، زیبا و جذاب می‌آید. نکات آموزنده و افق‌ساز فراوان دارد. کسی از پرسه‌زدن در این شهر، سرآخر پشیمان نمی‌شود. این شهر سرشار از درنگ و تامل، نقد و نظر، استدلال و عقلانیت است. زاویه‌ی دید و نگاه آدمی را به خود و پیرامون خود بیش از پیش می‌گشاید و آدمی را به افق‌های بالا و بالاتر سوق می‌دهد. گشت و گذار در این شهر ما را بر آن می‌دارد که برای یک بار هم که شده به باور‌های خود از جوانب و زاویه‌های مختلف بنگریم و بر درستی و نادرستی‌های آن واقف شویم.

شرط ورود به این شهر داشتن روحیه‌ی جستجوگری و مجهز بودن به قدرت گفتگوست و دوری جستن از فن خطابه. اساس گفتگو‌ها را در چنین شهری، بیشتر «معرفت» و «حقیقت» و «فضیلت» تشکیل می‌دهد. همه‌ی پرسش‌ها و همه‌ی پاسخ‌ها کمابیش حول این سه محورِ کلیدی دور می‌زند؛ و اصلاً چه چیز از این سه مهمتر؟!

سقراط، این مرد افسون‌زده‌ی گفتگو عاشق افق‌های ناشناخته است. شوق آن دارد که خود و همه را با هنر خویش به قلمرو ناشناخته‌ها رهنمون سازد و آن را برای خود یک وظیفه‌ی تعریف‌شده به‌شمار می‌آورد. به‌راستی، این شهر چه جذاب می‌آید. با وجود گذشت قریب دو هزار و پانصد سال از شکل‌گیری آن، اگر نتوان گفت بر جذابیت آن چیزی اضافه شده است، باید گفت هنوز از جذابیت آن چیزی کم نشده است. رمز و راز این جذابیت را در چه چیز باید جست؟ شکی نیست که رمز و راز این جذابیت را باید در دلدادگی پیوسته‌ی سقراط به لطیفه‌ی گفتگو و طرز کار و طرز نگاه او به موضوعات مختلف، و در یک کلام، مساله جاودانگی انسان جستجو کرد.

کتاب «با سقراط در شهر گفتگو» به قلم احمد راسخی لنگرودی با این رویکرد به بازخوانی دیالوگ‌های سقراطی می‌پردازد.

مولف در مقدمه کتاب می‌نویسد: آوازه سقراط همیشه نگارنده را مایه‌ی شگفتی بوده است. پیوسته این پرسش ذهنم را به خود مشغول می‌داشته که چگونه است کسی که هرگز چیزی ننوشت و نوشتن را نیز اساسا خوش نداشت، و به قولی از همان آغاز قلم در قلمدان نهاد، تا این اندازه نام و آوازه پیدا می‌کند؛ تا آن‌جا که در صدر فیلسوفان برجسته و نام‌آشنای جهان نیز قرار می‌گیرد؟ چگونه او در تاریخ سری از سر‌ها باز می‌کند؛ حال آن‌که برعکسِ فیلسوفانِ مطرحِ تاریخ هرگز قلم بر کاغذ نسایید؟ پنداری فقدان آثار، استثنائا در او نتیجه معکوس داشته است؛ به این معنا که تاثیر او را عظیم و عظیم‌تر نیز ساخته است! اهل تشکیلات سیاسی هم نبود؛ مکتبی هم بنیاد ننهاد؛ بر مقام و مسند اداری هم جلوس نکرد. پس چگونه این‌همه شهرت و آوازه یافت؟

مجموعه آثار افلاطون نیز چیزی از این شگفتی کم نکرد؛ چراکه وی بسیاری از آثار خود را به نقل از استاد خود- سقراط- نوشت؛ به قولی، شاگرد، استاد را در قالب «گفتگوها» نویساند! و این وفاداریِ شاگرد نسبت به استاد مرا مایه‌ی شگفتی دیگری بوده است. این شگفتیِ دوگانه نگارنده را به‌طور جدی تا مدت‌های مدید به جانب گفتگو‌های سقراطی کشاند؛ تا آن‌جا که برای تمرکز بیشتر، در یک ترم درسی، سلسله مباحثی تحت عنوان «گفتگو‌های سقراطی» توسط این‌جانب در نیمه دوم ۱۳۹۶ برای علاقه‌مندان به موضوعات فلسفی در پژوهشکده‌ی «خانه‌ی دوست» ارائه شد. این مجموعه با قدری اضافات و حواشی، حاصل آن سلسله مباحث است.

مطالب کتاب "شهر گفتگو" در چهار فصل گرد آمده است؛ فصل نخست که عنوان «سقراط که نمی‌نوشت!» را بر خود دارد، در قالب چهار بخش با عناوین؛ «خرمگس آتن»، «جام شوکران!»، «تعبیر یک رویا»، و «دوره آثار افلاطون»، نگاهی اجمالی بر زندگینامه سقراط، از سال‌های آغازین تا واپسین روز‌های حیات، و روایت راویان او همچون افلاطون، گزنفون، آریستوفانس و ارسطو، و نیز تاملی بر مجموعه رساله‌های نوشتاری افلاطون می‌افکند.

«سقراط، فیلسوف گفتگو»، عنوان فصل دوم از کتاب حاضر را به خود اختصاص می‌دهد. در این فصل ضمن اشاره به نظریه‌ی «ایده‌ها» و یا همان «عالم مثل»، نقش و اهمیت گفتگو در اندیشه‌ی نظری سقراط، و تعابیر مختلف در اهمیت و قابلیت‌های گفتگو، و نیز شرایط تحصیل گفتگو مورد بحث و نظر قرار می‌گیرد. بخش‌های مختلف این فصل عبارتند از: «گفتگو‌های سقراطی»، «یاد خاطرات گذشته (نظریه ایده‌ها)»، «تعابیر مختلف در اهمیت گفتگو»، «قابلیت‌های گفتگو»، «دستاویز رندان بازیگر (شرایط تحصیل گفتگو)».

فصل سوم عنوان استعاری «ماهی برق» را بر جبین دارد. «ماهی برق» نام جانوری است دریایی که از سوی یکی از اطرافیان به مزاح به سقراط نسبت داده شده است؛ از آن‌رو که پرسش‌های پیوسته او تن و روح پاسخ‌دهنده را به لرزه می‌اندازد. این فصل حاوی دو بخش می‌باشد؛ با عناوینی چون: «آن‌جا که پرسشی نیست!» و «نقش پرسش در گفتگو‌های سقراطی». در این فصل شخصیت سقراط در نقش چهره‌ای پرسشگر، و نیز اهمیت نقش و جایگاه پرسش در گفتگو‌های سقراطی مورد درنگ و تامل قرار می‌گیرد. ایضا در این فصل برای آشنایی خوانندگان به نمونه‌هایی از پرسش‌های سقراطی، و نیز طرز کار سقراط در طراحی پرسش‌ها اشاره شده است.

فصل چهارم با عنوان «گشت و گذار در شهر گفتگو»، که در واقع اصلی‌ترین و مهمترین بخش از کتاب حاضر را تشکیل می‌دهد، مروری اجمالی بر طرز کار سقراط در گفتگو‌های خود، و نیز نحوه و چگونگی گفتگو‌های سقراط شده است. این فصل در ۹ بخش با عناوینی چون: «شهر گفتگو»، «گفتگو‌های پرتنش»، «سرآغاز گفتگوها»، «پویش دانایی»، «جستجوی ناتمام»، «نوشتاری در رد نوشتار»، «گفتگو‌های اخلاقی»، «گریزان از خطابه»، و «سرانجام گفتگوها» آمده است.

فصل پنجم و به عنوان آخرین فصل از کتاب حاضر، تصویری روشن از یک گفتگوی شکوهمند از مجموعه گفتگو‌های سقراط را نشان می‌دهد که به رساله‌ی مهمانی یا ضیافت اختصاص دارد. در این رساله دیدگاه شخصی سقراط درباره عشق و حقیقت آن در دو بخش؛ «در ستایش عشق» و «عشق در نظر کاهن‌بانو» تشریح می‌شود.

این کتاب در ۲۰۸ صفحه و با قیمت ۴۵۰۰۰ تومان در کتابفروشی روزنامه اطلاعات در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

منبع: نشان تجارت