نابودی ۱۴۰ محوطه باستانی ایران با آبگیری سد چمشیر

اقتصاد۲۴ - طی روز‌های گذشته خبر‌های ضد و نقیضی درباره آبگیری سد چمشیر منتشر شد. در نهایت خبر آبگیری این سد تکذیب شد، اما گفته می‌شود به زودی قرار است این سد با وجود مخالفت‌ها آبگیری شود.
به گزارش فراز، آبگیری سد چمشیر اگرچه اثرات مخرب زیست محیطی به همراه دارد، اما به نظر می‌رسد آثار مخربی که برروی محوطه‌های باستانی و میراث فرهنگی موجود در منطقه برجای می‌گذارد، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. ۱۴۰ محوطه باستانی در حوزه آبگیر سد چمشیر وجود دارد که در صورت آبگیری این سد همگی تخریب شده و به زیر آب می‌روند. قدمت برخی از این محوطه‌ها به دوران پارینه سنگی بازمی‌گردد. محوطه‌های باستانی که قرن‌ها پابرجا باقی مانده و میراث نیاکانمان هستند، با ندانم کاری مسئولان در خطر تخریب کامل قرار دارند.

به نظر می‌رسد از دست رفتن محوطه‌های باستانی اهمیت چندانی برای مسئولان دولتی میراث فرهنگی ندارد. پژوهشکده میراث فرهنگی هم بعید است که حتی در صورت دریافت بودجه‌ای کلان قادر باشد ۲۱ محوطه باستانی را طی ۳۴ روز کاوش کند. گفتنی است پیش از این کاوش ۹ محوطه باستانی دوسال طول کشیده است. عجیب‌تر آن است که از ۱۴۰ محوطه باستانی ۳۰ محوطه حائز اهمیت فرهنگی شناسایی شده است.

این در حالی است که برخلاف تصور همگان کاوش‌های باستان شناسان آنقدر‌ها هم بی خطر نیست بلکه می‌تواند آسیب‌های جدی به آثار باستانی وارد کند. حال که قرار است همه محوطه‌ها زیر آب بروند چه اهمیتی دارد؟ تمامی محوطه‌ها نیز بر اثر کاوش تخریب شوند، کسی خبردار نمی‌شود. از سوی دیگر رودخانه زهره بر بستر نمکی جریان دارد، چگونه ممکن است از آبگیری این سد، آب شرب شیرین برای مردم منطقه تامین شود؟ به نظر می‌رسد تنها نکته مهم در این میان بودجه و پولی است که برای پروژه دریافت شده است. اثرات زیست محیطی و تخریب محوطه‌های باستانی آن کوچکترین اهمیتی ندارد.

اثرات مخرب زیست محیطی

محمد درویش، کنشگر محیط زیست به در همین پیوند به «فراز» گفت: ارزیابی زیست محیطی آبگیری از سد چمشیر در سال ۸۸ انجام شد. در آن زمان این ارزیابی مشکلات بسیاری داشت. به همین روی رییس سازمان حفاظت از محیط طی نامه‌ای به رییس جمهور درخواست کرد با توجه به مشکلات موجود در ارزیابی آبگیری سد چمشیر، این اقدام به تاخیر بیفتد.
او افزود: باید بررسی شود که آبگیری از سد چمشیر خطری دارد یا خیر. شواهد جدید زمین‌شناسی نشان می‌دهد در زمان مطالعات سد، در تشخیص بخشی از سازند گچساران اشتباه بزرگی صورت گرفته و از لایه‌های عمیق نمکی که در بستر وجود دارد، غافل ماندند. ۷۰ درصد مخزن سد روی سازند گچساران است. این سازند یکی از سازند‌هایی است که به‌شدت به انحلال نمک حساس است. زمین‌شناسان پیش‌بینی می‌کنند با توجه به اینکه این سازند گچی-نمکی است، به محض اینکه گچ‌ها حل شوند نمک‌ها هم حل خواهند شد و با یک شرایط بحرانی و خطرناک مواجه خواهیم شد. برای کشاورزی نیز آبگیری سد چمشیر فایده‌ای نخواهد داشت. شرب مناطق جنوبی از هندیجان تا بوشهر، توسعه کشاورزی به میزان ۴۰ هزار هکتار در دشت لیراوی است.

جزئیاتی جدید از قرارداد «برد-باخت» سد چمشیر با چینی‌ها

درویش گفت: من چندبار از منطقه بازدید کردم و در چشمه‌های منطقه بازرسی میزان‌ای سی EC (مقدار املاح هادی موجود در آب یا مقدار شوری محلول غذایی در سیستم هیدروپونیک) تا ۳۰۰ هزار بود. فشار ناشی از ارتفاع انباشت آب در صورت ادغام با آب شور می‌تواند بحران زا باشد.‌ای سی خلیج فارس ۳۵ هزار است و‌ای سی این منطقه تا ۹ برابر خلیج فارس است. هم اکنون شوری آب در پایین دست رودخانه زهره ۳۵ درصد بیشتر از شوری رودخانه است این یعنی دو برابر شورتر از آب دریا، حال اگر آب مخزن هم به این اضافه شود شوری را چند ده برابر خواهد کرد و این یعنی یک فاجعه بزرگ در شرق خوزستان.

بیشتر بخوانید: جزئیاتی جدید از قرارداد سد چمشیر با چینی‌ها

او افزود: برخی چشمه‌های منطقه میزان شوری بسیار بالایی دارند. با بسته‌شدن جریان آب رودخانه زهره و عدم جریان‌یافتن سیلاب‌هایی که در زهره اتفاق می‌افتاد و باعث می‌شد در زمستان نمک‌هایی که وجود دارد شسته شوند، حالا این نمک‌ها دیگر شسته نخواهند شد و در آینده به شکلی مهمانان مناطق کشاورزی پایین‌دست خواهند بود. بررسی مطالعات زمین شناسی این طرح که در سال ۹۲ منتشر شده به صراحت تاکید دارد که این سد می‌تواند بحران‌های جدی را در منابع آب رودخانه زهره تا خوزستان ایجاد کند.
درویش گفت: از نظر پوشش گیاهی نیز، این منطقه دارای گونه‌های نادر است در صورتی که در گزارش‌های محیط زیست فقط به گونه ارزشمند خارخاسک اشاره شده است. اما در منطقه فوق گونه‌های گیاهی بسیار باارزش و نادری وجود دارد.
به اعتقاد درویش «تامین آب شرب و آب شیرین برای منطقه از طریق آبگیری سد چمشیر تقریبا ناممکن است.»

تخریب ۱۴۰ محوطه باستانی

باستان شناسان بر این باورند که آبگیری سد چمشیر منتج به تخریب ۱۴۰ محوطه باستانی می‌شود که بر خلاف گفته‌ها همگی ارزشمند و دارای ارزش فرهنگی هستند.
مریم معانی، باستان شناس و مدرس باستان شناسی به «فراز» گفت: در چند روز اخیر که خبر‌هایی ضد و نقیض در رابطه با آبگیری سد چمشیر در اواخر دی ماه منتشر شد، هم رییس سازمان حفاظت محیط زیست و هم معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام کردند با آبگیری سد چمشیر مخالفند. همچنین عنوان کرده‌اند با مسئولان و معاونان مربوطه صحبت کرده اند و مخالفت خود را اعلام کرده‌اند. این اقدام آن‌ها کاری درست و واجب بوده است.

او افزود: از نظر زیست محیطی، محمد درویش، رییس کمیته محیط زیست در سلامت یونسکو اعلام کرد که با توجه به فرآیند تغییر اقلیم و خشکسالی در سال‌های اخیر باید مطالعات زیست محیطی سد چمشیر بازنگری شده و آمار‌ها به روزرسانی شود. او اعلام کرد که در مطالعات انجام شده در سال ۸۸ گزارش‌های هیدرولوژی طرح در دسترس نبوده و این امر بسیار مهم است. ارزیابی سد بر این اساس بوده که ۹۰ میلیون متر مکعب آب شرب برای مردم خوزستان تامین شود. این در حالی است که به گفته مسئولان منطقه، آب رودخانه زهره، لبشور است. باید مطالعات دقیق‌تری برروی این طرح صورت بگیرد و مطالعات آبگیری سد چمشیر هنوز به اتمام نرسیده است.

معانی اظهار کرد: از نقطه نظر میراث فرهنگی و باستان شناسی، کاوش‌گران میراث فرهنگی در سال ۸۸ طرح خود را به میراث فرهنگی اعلام کرده و قراردادی منعقد کردند. طی این قرارداد بودجه‌ای نیز برای طرح باستان شناسی و کاوش دریافت کردند. سازمان میراث فرهنگی از وزارت نیرو بودجه دریافت کرد. بر اساس مطالعات میدانی ۱۴۰ محوطه باستانی در منطقه شناسایی شد. قدیمی‌ترین آن به دوره فراپارینه سنگی برمی‌گردد. محوطه‌هایی نیز یافت شده اند که عمرشان به اواخر نوسنگی می‌رسد.

او گفت: محوطه‌های دیگر از ایلام میانه به دست آمده که در آن استقرارگاه ایلام میانه، سفالگری شوشانی و انشانی مشاهده شده است. امیر حاجی لو استادیار باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس در آن زمان اعلام کرد که دو استودان یا استخوان دان در تخته‌های جنوبی محوطه سد یافت شده است. تفرج‌گاه یا قریه دوره ساسانی نیز در میان محوطه‌ها کشف شده است. یک استقرارگاه برج و بارو در دوره اسلامی هم تا اواسط اسلام میانی نیز یافت شده که گروه کاوش اعلام کرده سفال‌های ایلخانی و دو سکه از آن دوران در آن محوطه کشف شده‌است. ۱۴۰ محوطه باستانی از دوران پارینه سنگی تا سده میانی اسلامی در این منطقه وجود دارد.

چرا ۱۱۰ محوطه را حائز اهمیت ندانسته‌اند؟

معانی افزود: سال ۹۵ گروه کاوش به سرپرستی شهرام زارع محوطه‌های باستانی را بررسی کرده و اعلام می‌کنند ۳۰ محوطه اهمیت فرهنگی داشته و ۱۱۰ محوطه دیگر اهمیتی ندارند. این امر خود حائز اهمیت است. بر اساس چه معیاری ۱۱۰ محوطه را غیرمهم تشخیص داده‌اند؟ از همین ۳۰ محوطه نیز از وزارت نیرو درخواست بودجه شده و ۸۰۰ میلیون تومان بودجه تامین شده است. در سال ۹۵ گمانه‌زنی‌ها انجام شده و از ۹۷ تا ۹۹ کاوش‌ها صورت گرفته است. در این مدت فقط ۹ محوطه کاوش شده است.

او گفت: اکنون با توجه به اصراری که برای اتمام پروژه می‌شود، پژوهشگاه میراث فرهنگی قراردادی به مبلغ ۶ میلیارد تومان منعقد کرده است تا ۲۰ محوطه دیگر را طی ۳۴ روز کاوش کنند. خبر‌ها حاکی از آن است که سد چمشیر طی روز‌های آینده قرار است آبگیری شود. در دوسال تنها ۹ محوطه کاوش شده و اکنون قصد دارند طی ۳۴ روز ۲۱ محوطه دیگر را کاوش کنند. این امر به معنای فاجعه است. به نظر می‌رسد بودجه‌ای رد و بدل شده است برای کاوش و آبگیری سد چمشیر. این در حالی است که در صورت آبگیری این سد از یک چشم انداز جغرافیایی و فرهنگی بزرگ که ۱۴۰ محوطه شناسایی شده چیزی باقی نمی‌ماند.

بیشتر بخوانید: آبگیری سد چمشیر صحت دارد؟

این مدرس باستان شناسی تاکید کرد: این پرسش همچنان باقی است که بر چه مبنایی پژوهشکده از سال ۸۹ تاکنون اقدامی انجام نداده و اکنون به صورت فورس ماژور قصد دارد ۲۱ محوطه را طی ۳۴ روز کاوش کند. به طور میانگین برای هرکدام از محوطه‌ها یک روز و نیم زمان صرف می‌شود تا کاوش شود. از سویی دیگر اگر سد آبگیری شود همه محوطه‌های باستانی نابود می‌شوند و به زیر آب می‌روند. هزاران سال طول می‌کشد تا محوطه‌های باستانی با محیط خود تطبیق یابند و در محیط باقی بمانند. زمانی که محوطه‌های باستانی کاوش می‌شوند از محیط خارج شده و در معرض تخریب قرار می‌گیرند، در این فرصت بسیار کم قطعا کاوش با دقتی که باید، انجام نمی‌شود.
معانی معتقد است آبگیری سد چمشیر به معنای تخریب آثار و هویت ملی سرزمین است. او گفت: بستر رودخانه زهره دارای لایه نمکی است. مدیرکل محیط زیست کهگیلویه و بویراحمد می‌گوید آب رودخانه زهره لبشور بوده و آب بر روی بستر نمکی جریان دارد. این به معنای آن است که از نظر زیست محیطی نیز این پروژه نتیجه‌ای به جز تخریب به همراه ندارد. تنها در این میان بودجه‌ای دریافت شده و پولی جابجا شده است.

این باستان شناس افزود: این پروژه بدون مطالعات درست در حال انجام است. از هر نظر که بررسی شود تنها ضرر است. نه از نظر آب شرب و کشاروزی برای مردم سودی دارد و نه از نظر فرهنگی. آبگیری سد چمشیر آثار باستانی ما را به یغما می‌برد.

سد چمشیر کجاست

چم شیر در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر دوگنبدان (گچساران) مرکز شهرستان گچساران استان کهگیلویه و بویراحمد ساخته شده و جانمایی نادرست آن، یکی از پرتکرارترین انتقاد‌هایی است که در این مدت مطرح شده و به رغم آنکه مرکز پژوهش‌های مجلس به صراحت اعلام کرده با توجه به «حساسیت کیفی نسبت به شوری و نواقص مطالعاتی موجود، انجام عملیات آبگیری سد چم‌شیر را توصیه نمی‌کند»، اما به دلیل صرف هزینه‌های گزاف، این نگرانی وجود دارد که بی‌توجه به عواقب و پیامد‌های آن، این سد آبگیری شود.

سد چم‌شیر روی حوضه آبریز رودخانه زهره قرار دارد؛ رودخانه‌ای که سالانه حامل حدود دو و نیم میلیون تن نمک است و این سازه سبب تجمع شورابه در مخزن می‌شود.