توافق روی لبه تیغ؛ تفاهم شفاهی چقدر منافع ایران را تأمین می‌کند؟

اقتصاد۲۴-  نگرانی ایالات‌متحده از پیشرفت برنامه هسته‌ای و ذخایر اورانیوم با غنای ۶۰ درصد ایران، موضوعی نیست که حتی از سوی کاخ سفید نیز پنهان شود و در همین راستا نیز واشنگتن پس از بن‌بست رخ‌داده در مذاکرات احیای برجام تلاش کرده است تا کانال دیپلماتیک با ایران را حفظ کند. مباحث پیرامون یک توافق احتمالی میان تهران و واشنگتن از انتشار خبر نخستین دیدار میان نماینده ایران در سازمان ملل متحد و مسئول پرونده ایران در وزارت امور خارجه آمریکا در نیویورک کم‌وبیش و با اخباری ضدونقیض آغاز شد، اما یک خبر، شوک خبری در هفته گذشته بود؛ بنیامین‌نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل نمایندگان پارلمان این کشور را در جریان جزئیات یک توافق هسته‌ای احتمالی میان آمریکا و ایران گذاشت و عنوان کرد که تل‌آویو می‌تواند این توافق کوچک میان ایران و آمریکا را تحمل کند. این سخنان نخست‌وزیر اسرائیل و دشمن شماره یک برجام، این نگرانی را در اذهان عمومی ایجاد کرده است که این تفاهم احتمالی، در صورت صحت گزارش‌های خارجی، تا چه میزان منافع ایران را تأمین خواهد کرد؟ مخرج مشترک تمامی گزارش‌هایی که هر کدام به نقل از منابع‌شان در تلاش هستند تا به سهم خود بخشی از دیپلماسی پنهان واشنگتن و تهران را آشکار کنند، کنار رفتن موضوع برجام و توافق هسته‌ای است که ایران و ۱+۵ در سال ۲۰۱۵ امضا کردند. در میانه سطر‌های این گزارش‌ها این واقعیت نهفته است که ایالات متحده اینک به‌تن‌هایی و مستقل از اروپا می‌خواهد نگرانی خود را از وجود اورانیوم با غنای ۶۰درصد در ایران مرتفع کرده، تا حدی خیالش از امنیت شهروندانش در خاورمیانه آسوده شود و البته آنکه اطمینان حاصل کند موشک بالستیک از مبدأ ایران به نیرو‌های روسیه تزریق نخواهد شد. ایران نیز به فرض آینده در قالب گزارش منتشرشده در میدل‌ایست‌نیوز، روایت و خواست خود از تفاهم ممکن را بیان کرده تنها به دنبال فروش نفت، دریافت پول آن و دریافت منابع بلوکه‌شده خود در کره‌جنوبی است.

در همین راستا می‌توان دسترسی ایران به منابع خود در عراق را اقدامی اعتمادساز تلقی کرد که در چارچوب آن، تهران موفق شد تا بدهی خود را به ترکمنستان در ماجرای غرامت و هزینه ارزی حجاج حج تمتع امسال پرداخت کند. ایالات متحده و ایران، اما تاکنون تلاش کرده اند تا با تکذیب خبر‌های منتشرشده، دیپلماسی پنهان خود را پیش از دستیابی به تفاهم از علنی شدن مصون نگاه دارند؛ آنتونی بلینکن روز جمعه گفت: «در رابطه با اخبار منتشرشده در خصوص مسائل هسته‌ای و زندانیان در ایران باید بگویم که آن‌ها دقیق نبوده و صحت ندارند». واشنگتن، اما پیش از این بار‌ها وجود کانال دیپلماتیک با ایران را تأیید کرده است. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران نیز روز دوشنبه در جریان نشست خبری خود که پس از چند هفته برگزار شده بود ضمن تکذیب دستیابی به توافق موقت با آمریکا، گفت: «با آمریکا از طریق واسطه‌ها مذاکره می‌کنیم». سخنگوی دستگاه دیپلماسی همچنین گفت که احتمال تبادل زندانی میان دو کشور در چند هفته آینده زیاد است. سه زندانی دوتابعیتی ایرانی-آمریکایی در زندان اوین در انتظار یک تفاهم میان ایران و آمریکا هستند تا تهران را به مقصد مسقط و پس از آن ایالات‌متحده ترک کنند. در همین چارچوب، آزادی سیامک نمازی، مراد طاهباز و عماد شرقی می‌تواند نخستین نشانه از عملیاتی شدن تفاهمی باشد که رسانه‌ها در روز‌های گذشته از آن سخن گفته‌اند. سفر وزیر امور خارجه کشورمان به قطر و عمان ممکن است سرآغاز این پروسه باشد که کنعانی از قریب‌الوقوع بودن آن سخن گفته است. اخیراً نیز علی باقری‌کنی، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران با انریکه مورا، معاون جوزپ بورل، مسئول سیاست‌خارجی اتحادیه اروپا در دوحه قطر دیدار کرده و مذاکراتی بین آن‌ها انجام شده است. گفته می‌شود که این مذاکرات نیز با هدف کاهش تنش انجام شده است. برخی رسانه‌ها از این مذکرات با عنوان ادامه مذاکرات برجام یاد کردند، اما آنچه که از سخنان مقامات برمی‌آید این است که طیفی از مسائل نظیر مباحث مربوط به همکاری‌های ایران و روسیه در سایه جنگ اوکراین و به قول باقری، «طیفی از موضوعات از جمله مذاکرات رفع تحریم‌ها» در این دیدار مورد تبادل نظر قرار گرفته‌اند. البته سی‌ان‌ان گزارش داده که در مذاکره باقری و مورا پیشرفت‌هایی حاصل شده است، اما هیچ اشاره‌ای به از سرگیری مذاکرات احیای برجام نکرده است.

ابهام همچنان باقی است

هرچند گفتگو میان ایران و آمریکا حتی به‌صورت غیرمستقیم و با همان روش واسطه‌گری یک کشور ثالث آغاز مجدد دیپلماسی میان دو دشمن سنتی است، اما عدم تأیید جزئیات از سوی دو طرف و در دستور کار قرار گرفتن دیپلماسی چراغ خاموش ابهاماتی را در این رابطه ایجاد کرده است. دلیل این عدم تأیید از سوی ایالات متحده تا حدی قابل تحلیل است؛ محجوب‌زویری، مدیر مرکز مطالعات خلیج‌فارس در دانشگاه قطر، معتقد است که دولت جو بایدن نمی‌خواهد در آستانه انتخابات اینگونه تلقی شود که در حال اعطای امتیاز به ایران است. زویری به الجزیره گفت، آن‌ها همچنین نمی‌خواهند اسرائیل به‌عنوان متحد آمریکا به نیرو‌های نیابتی ایران حمله کند، زیرا ممکن است وضعیت منطقه‌ای را پیچیده کند. ایران نیز در تداوم سیاستی که از زمان آغاز دولت سیزدهم اتخاذ شده، تمایلی به شفافیت در خصوص مذاکرات خود ندارد. این دیپلماسی پنهان، اما به هر دلیلی که در پیش گرفته شده باشد، ابهامات زیادی را در حوزه تفاهم احتمالی میان تهران و واشنگتن ایجاد کرده که رسانه‌های غربی تلاش کرده‌اند تا با استفاده از منابع دیپلماتیک و مطلع خود به بخشی از آن پاسخ بدهند.

بیشتر بخوانید: احضار برجام؛ بررسی تحرکات و موضع‌گیری‌های سیاسی و رسانه‌ای برای توافق

الجزیره در گزارشی که با موضوع تفاهم ایران و آمریکا منتشر کرده، آورده است که «َایالات متحده احتمالاً می‌خواهد علاوه بر اعمال محدودیت بر برنامه‌های هسته‌ای و تسلیحاتی ایران، آزادی آمریکایی‌های زندانی در ایران را تضمین، نقش ادعایی ایران در جنگ روسیه و اوکراین را محدود و سعی کند بازار انرژی و قیمت نفت را تثبیت کند». مدیر مرکز مطالعات خلیج‌فارس در دانشگاه قطر در گفتگو با این رسانه معتقد است که یک توافق کوتاه‌مدت برای هر دو طرف خوب است، زیرا به نظر امتیازات بزرگی رد و بدل نخواهد شد، اما در عین حال وضعیت را خنثی می‌کند. همچنین یک توافق موقت نیازی به تأیید کنگره ایالات متحده ندارد، زیرا بسیاری مخالف اعطای مزایای ایران به دلیل کمک نظامی ادعایی این کشور به روسیه هستند. الجزیره سود ایران از این تفاهم را نیز در این واقعیت می‌داند که یک توافق بالقوه می‌تواند از افزایش تنش‌ها پیرامون توافق هسته‌ای در آینده نزدیک جلوگیری کند و طرف‌های غربی را از تلاش برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه تهران باز دارد و ممکن است واشنگتن و متحدان اروپایی‌اش از پیشبرد هرگونه قطعنامه تنبیهی بیشتر در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران خودداری کنند.

رویترز در تحلیل خود می‌نویسد: «به گفته مقامات ایرانی و غربی، ایالات متحده در حال مذاکره با ایران برای ترسیم اقداماتی است که می‌تواند برنامه هسته‌ای ایران را محدود کند، برخی از شهروندان آمریکایی بازداشت‌شده و برخی از دارایی‌های ایران را در خارج از کشور آزاد کند. این گام‌ها به‌عنوان یک تفاهم، به‌جای توافقی که مستلزم بازنگری در کنگره آمریکا است، تلقی می‌شود؛ جایی که بسیاری از قانون‌گذاران مخالف اعطای مزایا به ایران به دلیل کمک‌های نظامی این کشور به روسیه و حمایت‌اش از نیرو‌های نیابتی هستند که به منافع آمریکا در این کشور حمله کرده‌اند. دولت جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده که در احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ ایران ناکام مانده است و امیدوار است برخی از محدودیت‌ها را برای ایران بازگرداند تا از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای که می‌تواند اسرائیل را تهدید کند و یک مسابقه تسلیحاتی منطقه‌ای را آغاز کند، بازگرداند. ایران می‌گوید هیچ جاه‌طلبی‌ای برای تولید سلاح هسته‌ای ندارد. از زمان شکست مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا، مقامات آمریکایی و اروپایی به‌دنبال راه‌هایی برای مهار تلاش‌های هسته‌ای تهران هستند. تمایل برای از سرگیری گفتگو‌ها نشان‌دهنده افزایش احساس فوریت در پایتخت‌های غربی در مورد برنامه هسته‌ای ایران است. دولت ایالات متحده با استفاده از تکذیب‌هایی که به دقت بیان شده است، گزارش‌های مرتبط با دستیابی به یک توافق موقت را رد کرده است تا امکان یک تفاهم با رسمیت پایین را که می‌تواند از بررسی کنگره جلوگیری کند، باز بگذارد.

این رسانه خبری همچنین از یک مقام ایرانی نقل می‌کند که «آن را هر چه می‌خواهید بنامید، خواه توافق موقت یا تفاهم متقابل، هر دو طرف می‌خواهند از تشدید بیشتر تنش جلوگیری کنند». این مقام که نخواست نامش فاش شود، افزوده است: «این امر در وهله نخست شامل تبادل زندانیان و رفع انسداد بخشی از دارایی‌های مسدودشده ایران می‌شود». این مقام گفت، گام‌های بیشتر ممکن است شامل معافیت‌های تحریمی ایالات متحده برای صادرات نفت ایران در ازای توقف غنی‌سازی ۶۰ درصد و همکاری بیشتر ایران با ناظر هسته‌ای سازمان ملل باشد. سی‌ان‌ان نیز می‌نویسد که منابع متعددی تأیید کرده‌اند که ایالات متحده بی‌سروصدا مذاکرات غیرمستقیم با ایران را در تلاش برای محدود کردن برنامه هسته‌ای تهران از سر گرفته است. این منبع خبری می‌افزاید: «اگرچه منابع می‌گویند نشانه‌هایی از پیشرفت وجود دارد، یک منبع گفته است که ما هنوز به توافق نرسیده‌ایم. این در حالی است که هم آمریکا و هم ایران دستیابی به یک توافق موقت را رد کرده‌اند.»
پلن C یا مهار تنش تا پس از انتخابات

سی‌ان‌ان در ادامه گزارش ادعایی‌اش آورده که اگر توافقی در باب مسائل هسته‌ای حاصل شود، بعید است که محدودیت‌های تعریف‌شده در برجام بازگردند. به ادعای این رسانه، توافق جدید در حقیقت تلاشی است برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران تا مانع از پیشرفت آن شود. هنری روم، کارشناس فعال در مؤسسه واشنگتن در این باره مدعی است، آن‌ها به‌سوی گزینه‌ای در حرکت هستند که آن را پلن C می‌خوانند، گزینه‌ای برای محدود کردن برنامه اتمی ایران و جلوگیری از بدترین سناریو؛ گزاره‌هایی که طبیعتاً با محدودیت‌های سیاسی در داخل واشنگتن روبه‌رو است. ایالات متحده بار‌ها و در مواقع زمانی مختلف از پلن‌های جایگزین خود با آنچه گزینه‌های روی میز می‌نامد، سخن گفته است، دولت بایدن، اما همچنان در تلاش است تا پا را فراتر از تحریم و فشار سیاسی و همزمان حفظ کانال دیپلماتیک فراتر نگذارد. در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری در ایالات متحده، هرگونه توافق یا تفاهم با ایران می‌تواند برای دولت جو بایدن، ایستادن بر لبه شمشیر باشد. براساس آنچه از گزارش‌های مختلف به دست آمده، کاخ سفید در تلاش است تا با گزینه مشوق اقتصادی در صورت همکاری، ایران را تا پس از انتخابات مهار کرده و توافق احتمالی با تهران را به بعد از انتخابات ۲۰۲۴ موکول کند. این مشوق اقتصادی در موضوع حاضر، آزاد کردن پول‌های بلوکه‌شده ایران در کره‌جنوبی و استفاده مشروط از درآمد فروش نفت خواهد بود. این مشوق اقتصادی شاید کم‌هزینه‌ترین اقدام برای دولت ایالات متحده باشد چراکه نیازی به گزارش آن به کنگره نخواهد بود.

محتمل است که آمریکا همچنین در نظر دارد تا از هرگونه اقدام خرابکارانه اسرائیل در خاک ایران نیز در برهه فعلی جلوگیری کرده و مانع از بروز چالش جدیدی در خاورمیانه شود. روزنامه هاآرتص در گفتگو با یک مقام ارشد اسرائیلی که نامش فاش نشده است، ضمن اذعان بر این نکته که دولت بایدن مرتب اسرائیل را در مورد مذاکرات غیرمستقیم خود با ایران، از‌جمله مذاکراتی که ماه گذشته در عمان انجام شد، در جریان گذاشته، به این نکته هم اشاره داشت که اسرائیل هنوز در حال بررسی مفاد تفاهم‌های بالقوه ایران و آمریکا‌ست و درباره خط‌مشی خود در پاسخ به این موضوع تصمیم نگرفته است. علاوه بر این، این مقام ارشد قویاً گزارش‌ها مبنی بر اینکه اسرائیل به نحوی علیه مذاکرات فعالیت یا تلاش می‌کند تا تفاهم‌های احتمالی را نابود کند، رد کرد.

تفاهم موقت، گره‌گشا نیست

حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر مسائل بین‌الملل در گفتگو با هم‌میهن، گفت: اگر به‌طور خلاصه بخواهیم بگوییم اتفاق خاصی نیفتاده و آنچه در عمان به‌صورت شفاهی روی آن توافق شده، موضوعات کم‌اهمیتی است که شاید برای برخی مشکلات اقتصادی راهگشا باشد، اما قطعاً گره‌گشا نیست و نمی‌تواند به‌صورت بلندمدت و ریشه‌ای مشکلات کشور را حل کند؛ وضعیت امروز کشور به بیماری می‌ماند که می‌خواهند برایش دارو تجویز کنند، اما تلاشی برای بهبود این بیمار صورت نمی‌گیرد. در شرایطی که ما صادرات انجام دادیم و نمی‌توانیم پول‌مان را بگیریم و یا وارد کشور کنیم، باید بپذیریم که تنها با این منابع، غذا و دارو وارد کنیم و البته در هر مورد رضایت ایالات متحده را کسب کنیم یا عراق به‌جای ایران غرامت ما را به ترکمنستان پرداخت کند یا مبلغ ارزی که بابت حج باید به دولت سعودی پرداخت شود را عراق از منابع ایران پرداخت کند؛ بنابراین همانگونه که عرض کردم این موارد باید یک به یک با آمریکا چک شود که دو مورد ذکرشده نیز همین پروسه را طی کرده است. شاید اگر تنها بخواهیم به ظاهر موضوع نگاه کنیم کار خوبی است؛ از آن جهت که راهی را گشوده است، اما می‌دانیم راه‌حل بلندمدت و اساسی نیست و باید مشکلات از طریق مذاکرات مستقیم با واشنگتن و کاملاً شفاف، علنی و مکتوب صورت بگیرد؛ این تفاهم‌های شفاهی قطعاً راه‌حل ریشه‌ای برای مشکلات کشور نیست.

بیشتر بخوانید: چشم انداز گسترش روابط ایران و عربستان/ تحریم‌های آمریکا سد راه سرمایه گذاری اعراب در ایران است

در خصوص تفاهم شفاهی صورت‌گرفته براساس آنچه رسانه‌ها مطرح می‌کنند نیز باید بگویم در خصوص پول‌های بلوکه‌شده در کره نیز ادعا می‌شود دولت پیشین بر مبنای آن بانک مرکزی را موظف به انتشار اسکناس کرده و بخش دیگر هم به بانک‌های قطر منتقل شده است. به‌صورت کلی در نتیجه خواندن این اخبار، تنها حال آدم بد می‌شود و موضوعاتی نیستند که بخواهیم در خصوص آن صحبت کنیم. البته اخبار هم ضد و نقیض است و برای مثال برخی صحبت از توقف غنی‌سازی ۶۰ درصد می‌کنند و برخی دیگر مدعی هستند غنی‌سازی بیشتر از این میزان نباید صورت بگیرد و در نتیجه دقیقاً مشخص نیست مفاد این تفاهم شفاهی چیست. البته این‌ها سخنانی است که با استقلال کشور تعارض دارد و حاکمیت ملی ما را نقض می‌کند. این اخبار در صورت صحت به‌هیچ‌عنوان عقلانی نیست و راه‌های بسیار دیگری برای حل‌وفصل مشکلات با آمریکا وجود دارد. چنین تفاهمی هیچ مشکلی از مشکلات کشور را حل نمی‌کند. بیشتر علاقه‌مند هستم باور نکنم چنین تفاهمی صورت گرفته است. باید منتظر باشیم این موارد تأیید و رسماً منتشر شود. گفته شده در مسقط هیئت ایرانی در یک اتاق و هیئت آمریکایی در اتاق دیگر حضور داشته و عمانی‌ها بین دو اتاق در حال حرکت و انتقال پیام بودند، این چه مدل مذاکره است؟! لازم است با مردم شفاف باشیم. دوستانی که در زمان مذاکرات برجام خواهان انتشار همه جزئیات بودند حالا، اما کلیات را نیز در اختیار افکار عمومی قرار نمی‌دهند. به‌عنوان یک ایرانی از خود می‌پرسم چرا باید به این نقطه برسیم که صحبت از تفاهمی شفاهی شود که در نتیجه آن لازم باشد حتی صادرات ایران نیز با طرف آمریکایی چک شود؟

فرصت ایجاد اعتماد نسبی

عبدالرضا فرجی‌راد، استاد دانشگاه و دیپلمات پیشین به هم‌میهن گفت: مذاکرات برای دستیابی به این تفاهم در جریان است و حدود سه ماه است که آغاز شده و مجموعه‌ای از کار سیاسی و فنی و موضوع زندانیان را در برمی‌گیرد. در حال حاضر معتقدم کار کمی به پیش رفته چراکه آمریکا در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری می‌خواهد یک تفاهمی با ایران داشته باشد که همزمان توافق نباشد تا مجبور نشود آن را به کنگره ارائه کند، کاخ سفید نیاز دارد تا در جریان رقابت‌های انتخاباتی این تفاهم انجام شده باشد تا بیان کند که مانع از غنی‌سازی بیشتر ایران شده و از حرکت تهران به سمت دستیابی به سلاح هسته‌ای نیز جلوگیری کرده است تا حملات طرف مقابل را در این حوزه کنترل کند. از سوی دیگر ایران نیز علاقه‌مند است تا به یک توافق با ایالات متحده دست پیدا کند، هرچند برمبنای سخنان مقامات، خواست تهران توافقی بلندمدت است، اما بعید می‌دانم در مقطع کنونی امیدی برای احیای برجام یا هر توافق بلندمدت دیگری وجود داشته باشد، اما در صورت تفاهم، این احتمال وجود دارد که در صورت پیروزی مجدد دموکرات‌ها، این گفتگو‌ها برای احیای برجام ادامه پیدا کند. البته تفاهمی که گفتگو برای دستیابی به آن در جریان است هنوز به قطعیت نرسیده و احتمالاً در جریان این مذاکرات به یکدیگر منتقل خواهند کرد که گفتگو‌ها پس از انتخابات ادامه پیدا کند. در پاسخ به این سوال که آیا چنین تفاهمی به نفع ایران است باید بگویم این تفاهم به نفع هر دو طرف است؛ کاخ سفید برگ برنده‌ای را در انتخابات پیش رو کسب خواهد کرد و تهران نیز در یک تفاهم موقت، تبادل زندانی انجام می‌دهد، پول‌های بلوکه‌شده خود را بازمی‌گرداند و غنی‌سازی کشور در ۶۰ درصد متوقف می‌شود و همچنین همکاری ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز ادامه خواهد یافت؛ بنابراین باید یک هماهنگی میان ایران و آژانس در بُعد فنی در یک طرف و تفاهم میان ایران و آمریکا در حوزه سیاسی از سوی دیگر اتفاق بیفتد تا مسائلی مانند موضوع زندانیان و پول‌های بلوکه‌شده ایران حل‌وفصل شود. همانگونه که عرض کردم این تفاهم موقت که نیاز به تأیید کنگره ندارد می‌تواند زمینه را برای تداوم مذاکرات پس از انتخابات آمریکا فراهم کند چراکه یک اعتماد نسبی را میان دو طرف فراهم خواهد کرد و طبیعتاً واسطه‌ها در این مسیر ضامن اجرای تفاهم خواهند بود.