وضعیت نگران‌کننده آب در پربارش‌ترین استان کشور

اقتصاد۲۴-نزديك به ۷۰۰ سال است كه بازديدكنندگان از گنبد تاريخي سلطانيه در استان زنجان پيش از رسيدن به اين شاهكار مهندسي بشر، با طبيعتي روبه‌رو مي‌شوند كه نه تنها چندين سلسله و قوم مانند مغول‌ها را به اين منطقه كشاند كه عمري ذخيره‌گاه دامداران هم بوده است؛ چمن تاريخي سلطانيه.

در آخرین روز‌های تیر ۱۴۰۲ اگرچه اثری از گرمای سوزان همین یکی، دو ساعت پیش مسیر تهران به این دشت خبری نیست، اما از آن دشت سرسبز فلات زنجان-ابهر هم انگار که چیزی باقی نمانده یا دست‌کم با ۷-۶ سال پیشش فاصله فراوانی دارد؛ خلاصه خبر این است که حتی این چمن تاریخی که یکی از آثار ثبت ملی ایران هم هست، حالا در آستانه نابودی است. دست‌کم دو سال است که خبر‌ها درباره این دشت ۷۰۰ هکتاری از احتمال خشکی کامل آن و راه‌های مقابله با نابودی چنین اثری خلاصه می‌شود؛ خبری که گویا چشم‌بسته می‌توان آن را به هر اثر دیگر ایران هم نسبت داد و شوربختانه معمولا هم درست از آب در می‌آید، مانند شش کیلومتر آن طرف‌تر همین دشت یعنی گنبد سلطانیه یا چند ده کیلومتر این طرف‌تر و ده‌ها تالاب و دریاچه و چشمه و قنات و حتی مهم‌ترین زیستگاه و ریه تنفسی شمال غرب کشور یعنی دریاچه ارومیه. خبر‌های نگران‌کننده، اما بیشتر «آب» کشور را در بر می‌گیرد و حالا سریال به یکی از پربارش‌ترین استان‌های ایران که به برف‌های ماندگارش معروف بود هم رسیده است؛ استان زنجان که چند سالی است نه تنها نگران تنش آبی است که حتی میزان پناه بردنش به چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق از متوسط کشوری هم به شدت بالا رفته است. چه بحث ساخت مسکن ملی باشد، چه تامین آب روستا‌ها در پروژه جهاد آب‌رسانی و چه تلاش برای حفظ اثری ملی به نام چمن سلطانیه، نوک پیکان راهکار به سمت «چاه» نشانه می‌رود هر چند که مدیرعامل آبفای این استان این روش را نه راهکار که مُسکن می‌خواند.

پناه به این مسکن، اما عمری چندده ساله در ایران دارد و شاید پربیراه نباشد اگر بگویم مصرف این تسکین‌دهنده، شکل و شمایل «اعتیاد» به خود گرفته است؛ آمار رسمی می‌گوید تعداد چاه‌های ایران که در سال ۵۲ حدود ۴۷ هزار و ۱۳۷ حلقه بود با گذشت ۳۰ سال و در سال ۸۸ به ۶۴۰ هزار و ۸۹۹ حلقه رسیده است. سهم استان زنجان از این تسکین‌دهنده‌های زیرزمینی، ۲۱ هزار و ۲۵ حلقه چاه نیمه‌عمیق و ۳ هزار و ۸۴۳ چاه عمیق به روایت سالنامه آماری سال ۱۴۰۰ مرکز آمار ایران است. فارغ از این اعداد، اما ساکنان روستا‌های زنجان و مسوولان مرتبط با حوزه آب این استان، گلایه‌ها و برنامه‌های فراوانی دارند.

کاکاباد؛ نگرانند که نکند آب این چاه ته بکشد

جاده‌ای که چندان شباهتی به ورودی یک روستای ۱۶-۱۵ خانواری ندارد و کامیون پشت کامیون از آن خارج می‌شود؛ وسط ظهر اواخر تیر، نوجوانان روستای «کاکاآباد» از توابع شهرستان ابهر در استان زنجان سوار بر موتوسیکلت‌های خود به استقبال مسوولانی می‌آیند که همین چند هفته پیش مساله آب لوله‌کشی روستا را حل کردند. کنار درِ بزرگ خانه‌ای در وسط این روستا، پیرمرد و پیرزنی با دو فلاسک چای روی زیلویی نشسته و رفت و آمد ماشین‌های سنگین را نگاه می‌کنند.

پیرمرد که روزگاری دهیار همین روستا بوده، بلافاصله سر سخن را به همین کامیون‌ها می‌کشاند و می‌گوید: «گرد و خاک‌شان برای ماست، اما پول معدنش به قزوین می‌ر‌سد.» باد ملایمی ظهر تابستان کاکاباد را به هوایی خنک تبدیل می‌کند و شاید همین نسیمِ روح‌نواز، پیرمرد را به پر کردن لیوان‌های چاه ترغیب می‌کند. به ترکی تعارف می‌کند و بعد با لهجه غلیظی بحث را به آب روستا می‌کشاند: «سال‌ها آب نداشتیم. باید پیاده تا قنات می‌رفتیم و آب نوشیدن و رفت و روب را تامین می‌کردیم، اما الان خدارو شکر همه چی خوبه. فعلا که خوبه. من خودم دهیار بودم و شرایط رو می‌دونم. بعد از قنات، از چاه روستای کناری برای ما آب می‌آورند که اون هم داستانی داشت، اما الان چاه خودمون را داریم.»

قصه قنات را دیگر اهالی کاکاآباد هم به شیوه‌های مختلف می‌گویند؛ در دو کیلومتری این روستا به سمت کوهی که کامیون‌ها به دل آن می‌زنند، حالا تنها سنگ‌چین و باریکه‌راهی خاکی از وجود قناتی در سال‌های گذشته حکایت دارد که حتی یک قطره آب هم ندارد. ماجرا را یکی از مسوولان آبفای استان به این صورت خلاصه می‌کند که «منبع آب این روستا تا ۸-۷ سال پیش همین قنات بود. خشک که شد از چاه روستای کناری آب این روستا هم تامین می‌شد، اما مسائل اجتماعی این راه‌حل را هم از بین برد تا اینکه همین امسال چاهی تازه حفر و آب روستا از آن تامین می‌شود.»

بیشتر بخوانید:گرما در مناطقی از ایران به لبه تحمل انسانی رسید!

در کاکاباد همه با یک نگرانی از رضایت کنونی خود سخن می‌گویند؛ گویا از روش تازه و آب رسیده به لوله‌های خشکیده‌شان راضی‌اند، اما حوادث یک دهه گذشته این رضایت را با دل‌نگرانی همراه کرده است. نگرانند که نکند آب این چاه ته بکشد. عمق چاهی که آب ساکنان روستایی در حوالی سلطانیه زنجان را تامین می‌کند همین حالا ۱۸۰ متر است و سال به سال هم باید چند متری پایین برود.

شکورآباد؛ چاه‌های غیرمجازی که پر شد

چند کیلومتر آن‌طرف‌تر از کاکاباد، اهالی شکورآباد، اما روز‌های خوبی را پشت سر نمی‌گذارند؛ این را یکی از اهالی روستا با جملاتی که از روی عصبانیت، هیچ کدام فعل ندارد، می‌گوید.

او که یکی از اعضای شورای روستا است وسط جملاتش عبارتی ترکی به کار می‌برد و بلافاصله خودش آن را ترجمه هم می‌کند: «متوجه شدید چه گفتم؟ ضرب‌المثلی ترکی است که می‌گوید «کم زندگی کن، اما مثل آدم زندگی کن» خدا می‌دونه ما الان مثل آدم زندگی نمی‌کنیم. همین دو روز ریختند و چاه‌های ما رو پر کردن و الان نه خودمون، نه گوسفندهامون و نه این درخت‌ها هیچ‌کدوم آب نداریم.»

قصه را یکی از نوجوانان روستا که همین‌طور که سوار موتورش نشسته، با جزییات و صدایی درگوشی این‌طور تعریف می‌کند: «اینجا همه تقریبا می‌دونن که کدوم خانواده‌ها و کجای روستا چاه دارن. چون یک شب بیل میکانیکی میارن، نصف‌شب و دو، سه چاه درست می‌کنن و خود به خود بقیه روستا هم می‌فهمن. حالا چند وقت پیش یه‌سری از خانواده‌ها که با هم مشکل داشتن، چاه‌های همدیگه رو لو دادن و همین دو، سه روز پیش اومدن همه رو پر کردن.»

اثر این اجرای حکم تازه را در رفتار و توضیحات دیگر اهالی روستا هم می‌توان دید؛ روحانی دهیار روستا هم از نتیجه پیگیری‌ها و بررسی‌هایش می‌گوید: «مردم خودشان چاه که می‌زنن به آب می‌رسن و خب همه اینو می‌دونن. الان بحث ما اینه که خب یه چاهی برای روستا بزنید که آب لوله‌ها را تامین کنه. خدارو شکر این کار الان داره انجام می‌شه، اما می‌گیم وقتی می‌شه به راحتی برای روستا چاه زد چرا چاه مشترک؟» این روحانی مانند دیگر اهالی روستا هم از ساعات پایین جریان یافتن آب در لوله‌کشی روستا ناراضی است و راهکار را در حفر چاه‌های تازه می‌داند؛ موضوعی که یکی از مدیران آبفای استان هم به آن اشاره می‌کند و می‌گوید مساله آب این روستا هم حالا دیگر رفع شده و به زودی با ورود چاه تازه به مدار، تمام خانوار‌های بالادست و پایین‌دست روستا در تمام طول روز آب شرب خواهند داشت.

نه تنها در شکورآباد و کاکاآباد که تقریبا در بسیاری از روستا‌های استان زنجان، بحث تامین آب از چاه داغ است و بعضی اهالی روستا به شکل غیرمجاز اقدام به حفر چاه می‌کنند و به آب پایداری برای کشاورزی خود می‌رسند؛ آن‌ها در روایت‌های خود مدام این تجربه را به عنوان راهکار به مسوولان ارایه می‌دهند و شاید به همین دلیل هم مساله کمبود آب را باور ندارند. فرآیندی که روایت‌ها و حتی آمار رسمی هم گسترش آن را یکی از مسائل جدی آب کشور می‌دانند و کارشناسان هم می‌گویند که روش مدیریت مساله آب کشور از سیاست‌گذاری مناسب برای این فرآینده حل می‌شود.

قصه «اعتیاد» به چاه در مهد سازه‌هایِ زیرزمینی

تاریخ آب در فلات ایران، قصه شاهکار‌های مهندسی در زیرزمین است؛ «قصبه گناباد» یا همان عمیق‌ترین قنات در ایران با ۳۴۰ متر عمق مادر چاه، قنات زارچ با مقطع مربعی چاه‌ها، یزد و قناتی با طول حدود ۱۱۶ کیلومتر که طولانی‌ترین قنات ایران هم هست، فارس و قنات اکبرآباد فسا که پرآب‌ترین قنات این فلات هم بوده، قنات دو طبقه مون اردستان، شهر زیرزمینی کاریز کیش، قنات غیاث‌آباد، پشت‌کوه یزد که تنها قنات فاقد میله‌های عمودی هم هست و مظهر آن در یک طرف و مادرچاه در طرف دیگر کوه قرار دارد و... تنها چندنمونه و گوشه‌ای از تاریخ حیرت‌آور مهندسی ایرانیان در طول تاریخ و در پناه به عمق زمین است.

این پیشینه تاریخی و سازه‌های ماندگار، اگرچه روزگاری نگرانی تامین آب ایرانیان را رفع کرده بود، اما به ناگهان و در بازه زمانی چند دهه خود منشأ بحران شده است. ایرانیان که همواره مساله آب را با پناه به عمق زمین حل می‌کردند در چنددهه چنان حفر چاه را شتاب بخشیدند و این روش به گفته مسوولان «مٌسکن» را به کار بردند که از تسکین‌دهنده به حالت «اعتیاد» تغییر شکل داد و حالا در هر گوشه و کناری از این خاک، چاهی حفر شده است. تنها در ۳۰ سال تعداد چاه‌های مورد بهره‌برداری از ۴۷ هزار و ۱۳۷ حلقه به ۶۴۰ هزار و ۸۸۹ حلقه در سال ۸۸ رسیدند و این روند هنوز هم ادامه دارد.

حالا کار به جایی رسید که مهندسی نیاکان ایرانیان و قنات‌هایی که گنجینه‌های تاریخی و فرهنگی کشور هستند، یکی پس از دیگری از درد بی‌آبی، نابود می‌شوند. در همین استان زنجان که به برف‌های ماندگار و چمن تاریخی‌اش معروف است، میزان استفاده از چاه برای تامین آب شرب چندده درصد بیش از میانگین کشوری است.

«علیرضا جزو قاسمی» مدیرعامل شرکت آبفا استان زنجان در این باره می‌گوید که تعداد چاه‌های آب شرب استان حدود ۵۰۰ حلقه است، اما در حوزه کشاورزی بیش از ۹هزار حلقه چاه در استان وجود دارد. او همچنین درباره برنامه این شرکت برای تامین آب پروژه مسکن ملی هم از مسکنی به نام چاه سخن می‌گوید: «پروژه جهاد آبرسانی در این استان و روستا‌ها درحال انجام و پیگیری است که به تامین آب پروژه‌های جدید هم کمک می‌کند. علاوه‌براین در شهر زنجان حدود ۱۵ حلقه چاه ایجاد شده که تامین آب ۲۷هزار واحد مسکن ملی از طریق این چاه‌ها خواهد بود. البته بخش وسیعی از آب کشور ما صرف کشاورزی می‌شود. به عنوان مثال مصرف آب زیرزمینی کل چاه‌های تامین آب شرب استان ما حدود ۵۰۰ حلقه است، اما این تعداد چاه‌های کشاورزی بیش از ۹ هزار حلقه است.»

اهمیت این توضیحات زمانی بیشتر آشکار می‌شود که به چاه‌های غیرمجازی که هنوز شناسایی نشده و در این آمار جایی ندارد هم اشاره کرد؛ همین حالا و براساس آمار رسمی سال ۱۴۰۰ بیش از ۲۰۹ هزار چاه عمیق و ۶۷۶ هزار چاه نیمه‌عمق آب سفره‌های زیرزمینی فلات ایران را می‌کشد و به روی زمین می‌فرستد و سال به سال هم عمق و تعداد آن‌ها زیاد می‌شود، آماری که تنها چاه‌های شناسایی‌شده را دربرمی‌گیرد و می‌دانیم بسیاری از چاه‌های غیرمجاز هنوز شناسایی نشدند.