حق آبه دریاچه‌های ایران در گلوگاه وزارت نیرو؛ فهرستی از تالاب‌های در معرض خطر کشور!

اقتصاد۲۴-تابستان امسال همان‌گونه که پیش‌بینی می‌شد، با چند خبر ناگوار درباره وضعیت تالاب‌ها و دریاچه‌های داخلی همراه بود. دریاچه ارومیه به وضعیت اسف‌باری دچار شد و براساس اطلاعات مراکز پژوهشی به بدترین وضعیت از زمان شروع پروژه‌های احیا دچار شده است.

تصاویر وضعیت کنونی این دریاچه هم مؤید این مسئله است که ارومیه در معرض خطر جدی قرار دارد و با مرگ فاصله چندانی ندارد. چنین وضعیتی برای هامون و گاوخونی نیز وجود دارد. جست‌وجوی اخبار هم نشان می‌دهد تالاب‌های زیادی در ایران با وضعیت بدی دست‌وپنجه نرم می‌کنند که در بیان علت وضعیت آن‌ها یک کلیدواژه خودنمایی می‌کند: «حقابه محیط‌زیستی».

نپرداختن حقابه محیط‌زیستی به تالاب‌ها و دریاچه‌های ایران به سیاست‌های وزارت نیرو بازمی‌گردد. این وزارتخانه که مدیریت منابع آبی کشور را در اختیار دارد، اولویت‌هایی در آزادسازی منابع آبی دارد. چنان‌که از اظهارات برمی‌آید، آن‌ها تأمین آب شرب شهروندان و آب بخش صنعت و کشاورزی را در اولویت قرار داده‌اند و در مرحله بعدی حقابه محیط‌زیستی برای آن‌ها روی میز قرار می‌گیرد.

این در حالی است که با روش‌های تقریبا دقیقی می‌توان پیش‌بینی کرد که هرساله چه میزان آب پشت سد‌ها جمع می‌شود و با درنظرگرفتن میزان دمای احتمالی و تبخیر‌ها می‌توان از پیش در نظر داشت که سهم هرکدام از این بخش‌ها به چه میزان است؛ اما همین محاسبات ساده، یا انجام نمی‌شود یا به آن بها داده نمی‌شود تا بیشتر تالاب‌ها در مقاطع مختلفی از سال چشم‌انتظار رسیدن حقابه محیط‌زیستی‌شان باشند.

بیشتر بخوانید:بررسی مناقشات آبی ایران و همسایگان و خالی ماندن ظرفیت‌های دیپلماسی آب

امساک دولت در پرداخت حقابه محیط‌زیستی تالاب‌ها و دریاچه‌های ایران در حالی است که آن‌ها در یک سال گذشته کارزار بزرگی را برای تأمین حقابه هیرمند از افغانستان راه‌اندازی کرده‌اند. اتفاق مهمی که در جهت دیپلماسی آب باید انجام شود و حقابه ایران از کشور‌های همسایه دریافت شود؛ اما با این رفتار داخلی در سیاست‌های آبی ایران این سؤال وجود دارد که با گرفتن چنین حقابه‌ای آیا تغییری در وضعیت بحرانی محیط زیست سیستان‌و‌بلوچستان رخ می‌دهد؟ در مجموع دولتی که در داخل حقابه تالاب‌ها را به‌درستی تأمین نمی‌کند، آیا تغییر در سیاست‌هایش می‌دهد یا خیر. در ادامه این گزارش وضعیت برخی از تالاب‌های بحرانی کشور در تابستان ۱۴۰۲ را بررسی کرده‌ایم؛ تالاب‌هایی که عمدتا با چالش تأمین‌نشدن به‌موقع حقابه محیط‌زیستی مواجه هستند.

هشیلان کرمانشاه در معرض خشک‌سالی

تالاب هشیلان که در مسیر جاده کرمانشاه به روانسر در ۲۶کیلومتری شمال غربی کرمانشاه و در دهستان الهیار خانی واقع شده، اکنون در شرایط بحرانی و در مسیر خشکی کامل قرار گرفته است. هشیلان روزگاری ۱۱۰ جزیره کوچک و بزرگ در دل خود جای داده بود و زیستگاه گونه‌های جانوری متعددی بود و حالا در مرز خشک‌سالی قرار دارد. احد جلیلیان، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کرمانشاه، ۳۰ مرداد امسال اعلام کرده که ۹۵ درصد این تالاب خشک شده و با تانکر به آن آب‌رسانی انجام می‌شود. آقای جلیلیان کاهش بارش‌ها، چاه‌های غیرمجاز و سدسازی روی رود‌های این تالاب را مهم‌ترین دلیل خشک‌شدن این تالاب می‌داند. به گفته این مقام مسئول در کرمانشاه نزدیک به پنج هزار چاه غیرمجاز وجود دارد؛ ولی سازمان‌های متولی آن‌ها را مسدود نمی‌کنند و به‌این‌ترتیب حقابه محیط‌زیستی تالاب تاراج می‌شود.

تالاب قوری‌گل آذربایجان شرقی خشک شده است

تالاب قوری‌گل در ۳۰کیلومتری جنوب شرق تبریز و در ۱۵کیلومتری غرب شهر بستان‌آباد در مجاورت روستای یوسف‌آباد قرار گرفته است. در یک سال اخیر اخبار متفاوتی از خشکی کامل این تالاب در رسانه‌ها منتشر شد.

با این حال تصاویری که همین دو هفته پیش از سوی خبرگزاری مهر درباره وضعیت این تالاب در رسانه‌ها منتشر شد، نشان می‌دهد این تالاب به طور کامل خشک شده است. مهر با انتشار ویدئویی از بستر کاملا خشک این تالاب نوشته: «این تالاب که روزگاری پرآب و میزبان گردشگران از نقاط مختلف کشور بوده، این روز‌ها خشک و متروکه شده است». درباره علت خشکی این تالاب هم به عواملی نظیر تأمین‌نشدن حقابه زیستگاه‌های تالابی و کاهش بارندگی‌ها اشاره شده است. قوری‌گل سه دهه قبل به‌عنوان تالاب بین‌المللی در کنوانسیون رامسر ثبت شده بود. خشکی کامل تالاب قوری‌گل در آذربایجان شرقی که با خشک‌شدن دریاچه ارومیه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های در حال خشکی ایران شناخته می‌شود، چندان تعجب برانگیز نیست.

تالاب پته‌خور اردبیل در معرض خشکی است

تالاب «پته‌خور» در قسمت شرق دشت اردبیل، غرب کوه‌های «باغرو» و سه‌کیلومتری روستای «پته‌خور» در شهرستان نمین واقع شده است. این تالاب زهکش رودخانه قره‌سو بوده و آب آن از ارتفاعات کوه‌های «باغرو» در جنوب شرقی و ادامه همین ارتفاعات یعنی اراضی جنگلی «فندقلو» در شرق نمین سرچشمه می‌گیرد. از شاخه‌ها و رودخانه‌های تأمین‌کننده تالاب پته‌خور می‌توان به «دورجین‌چای»، «اولاغان‌چای»، «موسی‌چای»، «مشه‌چای»، «ننه‌کران چای» و «پته‌خور چای» اشاره کرد. با توجه به شواهد به‌جا‌مانده در سال‌های گذشته این تالاب از نظر بُعد مساحت چندین برابر مساحت کنونی بوده؛ اما بر اثر خشک‌سالی و برداشت غیر‌مجاز آب در سال‌های اخیر وسعت آن کاهش یافته است. بر اساس گزارش‌ها تالاب پته‌خور هم از لحاظ کیفیت آب و هم کمیت آن با خطرات جدی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. مسئولان محلی چاه‌های غیرمجاز را دلیل اصلی وضعیت نامناسب این تالاب می‌دانند.

تالاب گاوخونی اصفهان خشک شده است

اواسط مرداد امسال با مقایسه دو تصویر ماهواره‌ای رسانه‌ها اعلام کردند که تالاب گاوخونی اصفهان کاملا خشک شد! خشک‌شدن کامل این تالاب اثرات منفی زیست‌محیطی برای اهالی اصفهان داشت؛ از‌جمله ۳۰ مرداد امسال مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان گفت: امسال شاهد بودیم که با وزش باد، کانون‌های گردوغبار در تالاب بین‌المللی گاوخونی فعال شد و نه‌تن‌ها شهر تالابی ورزنه، بلکه ۱۵ شهرستان از استان هم تحت تأثیر این کانون‌های گردوغبار قرار گرفت. مسئولان در واکنش به خشکی گاوخونی در ماه گذشته دلایل زیادی را عنوان کرده‌اند. به صورت خلاصه تأمین‌نشدن حقابه تالاب گاوخونی از سد زاینده‌رود مهم‌ترین دلیل خشکی این تالاب عنوان شده است. مسئله تأمین‌نشدن حقابه محیط‌زیستی این تالاب به حدی جدی است که مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان در گفتگو با رسانه‌ها، از طرح شکایت از شرکت آب منطقه‌ای و وزارت نیرو و پیگیری قضائی برای تأمین حقابه این تالاب بین‌المللی خبر می‌دهد و بر بازنگری در مصارف حوضه آبریز زاینده‌رود تأکید می‌کند.

تالاب هورالعظیم خوزستان در معرض خشکی است

«وضعیت قرمز بی‌آبی در هورالعظیم»! این تیتری است که بسیاری از رسانه‌ها در تابستان امسال برای توصیف وضعیت تالاب هورالعظیم انتخاب کرده‌اند. البته اگر در تابستان‌های قبلی هم وضعیت هورالعظیم را جست‌وجو کنید، با همین تیتر‌ها و توصیف‌ها مواجه می‌شوید. تالاب هورالعظیم بزرگ‌ترین تالاب مرزی ایران در مرز ایران و عراق است که با حدود ۱۲۰ هزار هکتار در انتهای رودخانه کرخه و در منطقه دشت آزادگان قرار دارد. این تالاب دارای پنج مخزن است که به دلیل تأمین‌نشدن حقابه مورد نیاز، خشک‌سالی، برداشت نفت و جاده‌سازی و احداث خاکریز‌ها از طرف شرکت‌های نفتی در حال خشک‌شدن و مرگ تدریجی است.

شرایط به‌وجود‌آمده بر اثر خشک‌شدن تالاب، باعث مرگ بسیاری از گونه‌های جانوری و همچنین پوشش‌های گیاهی خاص هورالعظیم شده است. بر اساس اعلام اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان تالاب هورالعظیم به دلیل شرایط کنونی حاکم بر کشور درخصوص کمبود آب به‌ویژه در حوضه بالادست کرخه، با تنش و بحران آبی مواجه است. بر اساس آخرین آمار تا اواسط مرداد امسال، مخازن شماره یک و دو هورالعظیم حدود ۵۰ تا ۵۵ درصد آب دارند، مخزن سه کمتر از ۵۰ درصد آب دارد، اما مخازن چهار و پنج کمتر از ۲۰ درصد آب داشته و در وضعیتی بسیار بحرانی قرار دارند. سیدعادل مولا، معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان، اردیبهشت امسال مهم‌ترین مشکل تالاب هورالعظیم را عدم تأمین حقابه محیط‌زیستی دانست و گفت: مشکلات بسیاری درخصوص آبگیری تالاب هورالعظیم وجود دارد؛ یکی از موضوعاتی که به جد پیگیری می‌شود، تأمین حقابه تالاب است. متأسفانه در پی آورد کم از حوضه بالادست، وزارت نیرو امسال حقابه هورالعظیم را تأمین نکرده است.

بیشتر بخوانید:شدید‌ترین پیامد‌های ویرانی کاسپین برای روسیه؛ خطر کوچک شدن ۲۴ درصدی دریای خزر

در سال‌های گذشته کارزار‌هایی برای نجات هورالعظیم برگزار شد که تمرکز آن‌ها بر تأمین حقابه محیط‌زیستی این تالاب بود. در یکی از این کارزار‌ها تأکید شده بود: حقابه هورالعظیم حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب است که حتی اگر همه این مقدار هم به تالاب اختصاص داده شود، کشاورزی غیرمجاز مناطق مذکور مانع از رسیدن این مقدار آب به تالاب می‌شود.

زریبار کردستان در معرض خطر

اگرچه دریاچه زیبای زریبار در کردستان همچنان پرآب و زیباست و به اکوسیستم منطقه کمک می‌کند، اما داستان همیشگی برداشت بی‌رویه آب این دریاچه زیبا را هم تهدید می‌کند. اواخر مرداد امسال مدیرکل محیط زیست استان کردستان از وجود ۲۳ حلقه چاه تأمین آب مریوان و بیش از ۳۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در بالادست زریبار خبر داد و گفت: با توجه به اینکه زریبار دریاچه‌ای خودجوش بوده و تأمین آب آن از هیچ منبعی صورت نمی‌گیرد، خروج این تعداد چاه مجاز و غیرمجاز از شبکه می‌تواند به تأمین آب زریبار کمک شایانی کند.

تالاب بوجاق استان گیلان در معرض خطر

تالاب بوجاق در امتداد نوار ساحلی دریای خزر و در حاشیه شهر کیاشهر قرار دارد و از‌جمله تالاب‌های در معرض خطر است. عباس عاشوری، رئیس اداره تالاب‌های محیط زیست گیلان درباره وضعیت این تالاب می‌گوید: آنچه در حال حاضر تهدید جدی برای حفظ و حیات تالاب بین‌المللی پارک ملی بوجاق محسوب می‌شود، نوسانات سطح دریای خزر است که به‌شدت این تالاب و همچنین تالاب لاگون و تالاب ۲۲ بهمن را تحت تأثیر قرار داده و این باعث شده نسبت به گذشته از سطح و عمق آن کاسته شود.

دریاچه هامون سیستان‌و‌بلوچستان در معرض خطر جدی

دریاچه هامون جزء ۱۳ ذخیره‌گاه زیست‌کره ایران و هفتمین تالاب بین‌المللی جهان است، اما احداث سد کمال‌خان در افغانستان برای آن مخاطراتی ایجاد کرده است. خشک‌سالی در دریاچه هامون تهدیدی برای کشاورزی و معیشت مردم منطقه است. کارشناسان یکی از کانون‌های اصلی ایجاد گرد‌و‌غبار را تالاب‌های خشک‌شده می‌دانند؛ بنابراین خشک‌بودن تالاب هامون که در مسیر باد‌های ۱۲۰روزه قرار دارد، در وقوع گرد‌و‌غبار استان سیستان‌و‌بلوچستان بسیار تأثیرگذار است.

تالاب انزلی گیلان در معرض تهدید

در سال‌های اخیر اخبار نگران‌کننده‌ای درباره وضعیت تالاب انزلی هم در رسانه‌ها منتشر شده است. تالاب انزلی یکی از ۲۴ تالاب بین المللی ایران است که در سال ۱۳۵۴ به همراه ۱۱ تالاب دیگر به دفتر کنوانسیون رامسر معرفی شده بود. وسعت تالاب انزلی در فصل‌های زمستان و بهار به دلیل افزایش بارش، حدود ۲۱۱ کیلومترمربع و در فصل تابستان به سبب کم‌شدن حجم ورودی آب، کمبود بارش و افزایش میزان تبخیر به ۱۹ کیلومترمربع می‌رسد. این تالاب هم در سال‌های اخیر با چالش عدم تأمین حقابه محیط‌زیستی مواجه بوده و بسیاری نگران وضعیت آن هستند.

میانکاله مازندران در معرض تهدید

تالاب میانکاله را حالا همه با ماجرای پتروشیمی می‌شناسند، اما حتی بدون در نظر گرفتن مسئله پتروشیمی هم این تالاب در خطر خشک‌شدن قرار دارد. مرداد امسال یک پژوهشگر محلی درباره وضعیت این تالاب هشدار داده بود همه ۱۰ رود فرعی و اصلی این حوضه به‌جز یک رود خشک شده‌اند. احمد نصیری، استاد دانشگاه علوم و فناوری مازندران؛ مدیریت یکپارچه، تأمین حقابه، خشک‌شدن تالاب، آلاینده‌های پیرامونی و صید غیرمجاز را از مشکلات میانکاله نام برد و گفت: همچنین در میانکاله و نکارود پنج هزار حلقه چاه در حال بهره‌برداری است که این تعداد چاه‌ها به ثبت رسمی رسیده است. میزان مصرف آب زیرزمینی منطقه ۹۱ میلیون مترمکعب برآورد می‌شود. علاوه بر اینکه ۱۰ رودخانه اصلی و فرعی در منطقه وجود دارد که متوسط حقابه آن‌ها ۱۲ مترمکعب بر ثانیه است، ولی همه این رود‌ها به جز رودخانه قره‌سو خشک شده‌اند، به این معنا که هیچ کدام از این رود‌ها هیچ آبی را وارد میانکاله نمی‌کنند و اگر چیزی به این خلیج برسد، ناشی از زهاب‌های کشاورزی و سیلاب‌های فصلی است.

دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین قربانی عدم تأمین حقابه محیط‌زیستی

وقتی از مرگ تالاب‌ها و دریاچه‌های ایران حرف می‌زنیم اسم دریاچه ارومیه در ذهن همه نقش می‌بندد. نگین آبی زیبای ایران در شمال غرب کشور که حالا با مرگ فاصله چندانی ندارد. بسیاری سدسازی و توسعه کشاورزی را عامل وضعیت کنونی دریاچه ارومیه می‌دانند، اما در کنار این دو عامل مسئله حقابه محیط‌زیستی هم یکی از مهم‌ترین چالش‌های احیای این دریاچه است؛ به‌ویژه از زمان شروع فرایند احیای دریاچه مدام درگیری‌هایی با وزارت نیرو بر سر تأمین حقابه آن وجود داشت. در سال‌های اخیر هشدار‌هایی درباره تأمین حقابه محیط‌زیستی دریاچه وجود داشت، اما به آن توجهی نشد.

از‌جمله در بهار همین سالی که تابستانش با بدترین وضعیت تاریخ دریاچه ارومیه همراه شده، یک مقام مسئول هشدار‌هایی در این زمینه داده بود. فروردین امسال آرزو اشرفی‌زاده، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان محیط زیست درباره وضعیت دریاچه ارومیه گفته بود: خوشبختانه با بارش‌های اخیر صورت‌گرفته در حوضه دریاچه ارومیه میزان بارش از میانگین بلندمدت بیشتر شده و انتظار می‌رود با این بارش‌ها و تکمیل اقدامات سخت‌افزاری در سال جاری، شاهد تخصیص حقابه زیست‌محیطی دریاچه باشیم، در غیر این صورت در انتهای تابستان وضعیت دریاچه از شرایط سال قبل بدتر خواهد بود.