موضع‌گیری دوگانه دربارهٔ حقابهٔ هیرمند؛ از ماجرای عهدنامه تا امید به بارش باران در افغانستان!

اقتصاد۲۴- وزیر نیرو می‌گوید «حقابه ایران از هیرمند طبق معاهده در سال جاری رهاسازی شود»، اما سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده که مقرر شده است تا رهاسازی آب به تالاب هامون «در صورت بارش» انجام شود. این‌ها خروجی‌های دیدار دو مقام بلندپایهٔ ایران با معاون رییس‌الوزرای طالبان در تهران است. دیدار‌هایی که اگرچه خبرگزاری دولت از این دیدار با عنوان «دیپلماسی محیط زیست، پیشتاز سیاست‌های دولت سیزدهم» یاد کرده است، اما در عمل، دو دو موضع کاملاً متفاوت از قول مسئولان ارشد سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نیرو منتشر شده است.

سازمان حفاظت محیط زیست درباره دیدار روز گذشتهٔ «ملابرادر عبدالغنی»، معاون رییس‌الوزرای طالبان با «علی سلاجقه»، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران گزارش کرده است: «این دیدار درحالی صورت گرفت که هیئت افغانستانی به منظور مذاکرات اقتصادی به ایران سفر کرده‌اند، اما پیگیری‌های سازمان حفاظت محیط زیست دو کشور را برای کاهش آلام مردم طرفین مرزی خود درکنار هم به مذاکره کشاند.»
سلاجقه در این دیدار درباره حقابهٔ ایران از رود هیرمند گفت: «یکی از مشکلاتی که این روز‌ها مردم ما را درگیر کرده است، مسئله گرد و غبار در شهر زابل و استان سیستان و بلوچستان ما است که هم باعث شده اقتصاد ما به شدت تحت تاثیر قرار بگیرد و هم به اقتصاد شما آسیب بزند. همانطور که شما هم می‌دانید محیط زیست مرز نمی‌شناسد و مسئله‌ای مربوط به یک کشور نیست و پارامتر‌هایی مانند گرد و غبار، حیات وحش و… بحث‌هایی هستند که به همه کشور‌ها ارتباط دارند. این روز‌ها تغییر اقلیم نیز به شدت کشور‌های منطقه ما را تحت تاثیر قرار داده که باید برای مقابله با آن به یکدیگر کمک کنیم.»
او همچنین اضافه کرد: «همانطور که زلزله در هرات برای مردم شما مشکل ایجاد کرد، گرد و غبار نیز در زابل به شدت زندگی مردم را تحت تاثیر قرار داده و به یکی از آلام اصلی آن‌ها تبدیل شده است و امیدوارم بتوانیم این مشکل را با کمک یکدیگر حل کنیم. گرد و غبار از دریاچه خشک شده هامون بلند می‌شود و از سمت زابل با توجه به جهت باد غالب که از شمال غرب به جنوب شرق است می‌آید و منطقه زرنج شما را نیز کاملاً تحت تاثیر قرار می‌دهد و اقتصاد و معیشت مردم ما و شما را با مشکل مواجه کرده است.»
سلاجقه دربارهٔ وضعیت دریاچهٔ هامون نیز گفت: «درحال حاضر تالاب هامون با توجه به شرایط اقلیمی نیاز به مرطوب سازی دارد، یعنی قبل از اینکه به شرایط باشکوهی که در گذشته داشته و محل ارتزاق و رونق اقتصاد مردم بوده برسیم، در شرایط فعلی که مردم ما ۱۸۰ روز درگیر گرد و غبار غلیظ هستند نیاز دارد که آب رها شود تا هامون مرطوب شده و دیگر منشأ گرد و غبار نباشد که این اتفاق به نفع مردم هر دو کشور در ولایت نیمروز شما و در زابل ما است.».
اما در مقابل ملا برادر عبدالغنی گفت: «اگر که آبی باشد ما هم به دنبال این هستیم که حقابه ایران را رهاسازی کنیم و دلیلی ندارد که بخواهیم از این کار امتناع کنیم. الان کشور ما درگیر خشکسالی است و همین خشکسالی باعث خشکی هامون شده است. در زمانی که بارش‌ها مناسب باشد قطعاً رهاسازی آب نیز انجام خواهد شد و هامون بار دیگر پر آب می‌شود.»

او همچنین مدعی شد: «تعداد زیادی از مردم ما در ایالت نیمروز، در شهر زرنج و شهر‌های اطراف آن مجبور شدند که به خاطر همین خشکسالی شدید کوچ کنند. درحال حاضر آبی در این منطقه وجود ندارد و به همین دلیل امکان حیات مسیر نیست.»
با وجود اینکه عبدالغنی مدعی است اهالی ساکن در نزدیکی مرز ایران و افغانستان به دلیل خشکسالی مجبور به مهاجرت شده‌اند، گزارش‌هایی از انتقال آب سد کجکی به بند کمال‌خان و انتقال این آب به منطقهٔ «گودزره» حکایت دارند. موضوعی که طالبان همواره آن را تکذیب کرده است. با این‌حال او در دیدار با «علی اکبر محرابیان»، وزیر نیرو در موضعی نسبتاً متفاوت به‌طور تلویحی انتقال آب به گودزره را تأیید کرد، انهم زمانی که وزیر نیروی ایران به این انتقال آب اشاره کرد.

وزیر نیرو: طبق معاهده عمل کنید

محرابیان در جلسهٔ دیروز خود با عبدالغنی با اشاره به سفر اخیر هیئت ایرانی به افغانستان گفت: «در سفری که به افغانستان داشتیم، جلسه بسیار خوبی در محل اقامت شما برگزار و موجب امیدواری زیادی شد. رهبری شما هم تاکید داشت که موضوع آب باید با تفاهم حل شود. شما در آن جلسه گفتید ما اجازه نمی‌دهیم یک قطره آب به سمت گودزره برود.»
او همچنین گفت: «همان موقع که تأکید داشتید آب به سمت گودزره نمی‌رود، ما بررسی فنی زیادی داشتیم که نشان می‌داد در طول این دو سال حدود دو میلیارد مترمکعب آب در منطقه ضایع شده است. این دو میلیارد مترمکعب می‌توانست آب شرب و هم آب مورد نیاز برای معیشت مردم ولایت زرنج و منطقهٔ سیستان و بلوچستان ما را تا دو سال به‌طور کامل تامین کند.»
این اظهارات محرابیان باعث واکنش عبدالغنی شد و او با اذعان به اینکه آب نباید به سمت گود زره برود گفت: «رهبری ما از این که آب ضایع شده متأسف شده و گفت که آب باید به سمت ایران برود.».

بیشتر بخوانید:  ایران و یک راه پیش رو برای حق‌آبه هیرمند؛ طالبان با خواهش و ریش گرو گذاشتن حقابه نمی‌دهد

اما وزیر نیرو برخلاف رئیس سازمان حفاظت محیط زیست رهاسازی آب را منوط به بارش باران نکرد و گفت: «انتظار می‌رود طبق معاهده حق‌آبه ایران از هیرمند در سال جاری رهاسازی شود. این امکان وجود دارد تا هم مردم افغانستان بیشتر بهره‌مند شوند و هم مردم ایران حقابه قانونی و طبیعی خود را دریافت کنند. این به معنای یک برد و یک موفقیت و خوشحالی برای هر دو ملت خواهد بود.»

طالبان ما را بازی داد

اگرچه عبدالغنی مدعی است که تغییراقلیم باعث خشکسالی در افغانستان و مهاجرت اجباری ساکنان برخی شهر‌های مرزی این کشور شده است، اما دانشگاه تربیت مدرس تهران، پژوهشی ارائه کرده است که ادعای این مقام طالبان را رد می‌کند. براساس یافته‌های این دانشگاه، تغییراقلیم فقط دو درصد بر تولید منابع آبی بالادست هیرمند اثرگذار بوده است، اما آنچه ۹۹ درصد ورود آب به ایران را کاهش داده، عامل انسانی و طرح‌های توسعه‌ای افغانستان، اعم از گسترش سد‌ها و افزایش ۶۲ درصدی کشاورزی در پایین‌دست هیرمند در افغانستان است. این مطالعه تأیید می‌کند که وقتی افغانستان همۀ آب را به‌سمت اراضی کشاورزی می‌برد تا سطح زیر کشت را گسترش دهد؛ در مرز شرقی ایران، زمین‌های زراعی باید می‌شد و تخریب سرزمین شدت می‌گرفت.
مقامات طالبان از ابتدای مناقشهٔ آبی بر سر حقابهٔ رودخانه هیرمند مدعی بودند که آبی در دو سد کمال‌خان و کجکی موجود نیست. ادعایی که روز گذشته هم بار دیگر توسط عبدالغنی تکرار شد. با این‌حال تصاویر و فیلم‌های ماهواره‌ای از همان ابتدا گویای حقیقتی دیگر بودند. سد مخزنی کجکی در اردیبهشت‌ماه امسال پر آب بود و فقط بسته‌بودن دریچه‌های خروجی و کنترل خروج آب از آن، پایین‌دست را بی‌آب کرده بود.

«بهنام اندیک»، کارشناس هیدروپلیتیک به «پیام ما» می‌گوید: «طالبان در تمام سال آبی جاری، ما را بازی داده است.»
او بر این باور است که طالبان زمانی بازدید مقامات ایرانی از تأسیسات سد کمال‌خان را فراهم کرد که پایان سال آبی بود و بخش عمدهٔ آب توسط آن‌ها استفاده شده بود: «آن‌ها آب را مدیریت کرده‌اند و توسعه کشاورزی در پایین‌دست سد کمال‌خان و سد کجکی نشان می‌دهد که آب از ابتدا هم وجود داشته و مقامات طالبان در این‌باره دروغ می‌گویند.»

اندیک می‌گوید: «آن زمان که آب بود اجازه بازدید به کارشناسان ایرانی ندادند، حالا که آب بسیار کمتر شده ادعا می‌کنند که آب نیست. آن‌موقع که باید آب رها می‌شد، رها نشد.»
سیلاب‌هایی که در سال‌های گذشته جاری می‌شد، به سمت ایران می‌آمدند، اما با احداث سد کمال‌خان این سیلاب‌ها با استفاده از تاسیسات این سد به طرف کودرزه که یک شوره‌زار است منحرف می‌شدند و آنطور که وزیر نیروی ایران نیز بیان کرد، دو میلیارد مترمکعب آب از این طریق از دسترس خارج شده است. اندیک می‌گوید: «سوال ما از مقامات طالبان این است که پس از تمام این جلسات کارشناسی، چه اقدامی برای اصلاح سد کمال‌خان انجام شده است؟ اگر در سال آبی جدید بازهم سیلابی جاری شود، این سد تنها قادر است بخش کوچکی از آب را به طرف ایران رهاسازی کند و بازهم بخش عمدهٔ سیلاب به طرف گودزره خواهد رفت.»

اگرچه سازمان حفاظت محیط زیست ایران، از دیدار و گفتگو با مقامات طالبان به‌عنوان «دیپلماسی محیط‌زیستی» یاد می‌کند، اما به‌نظر می‌رسد هنوز نتیجه‌ای از این دیدار‌ها حاصل نشده است. هنوز با وجود معاهده میان دو کشور، حقابه‌ای از رودخانه هیرمند توسط مقامات طالبان به سمت ایران رهاسازی نشده است. علاوه‌بر هیرمند، اوضاع در «فراه‌رود» نیز شرایط مشابهی دارد. رودخانه‌ای که برای حقابهٔ آن قراردادی نیز بین دوکشور منعقد نشده است.