بحران مسمومیت ارس؛ آمادگی دو کشور برای قطع تخلیهٔ پساب‌های صنعتی به رود ارس

اقتصاد۲۴- ایران و ارمنستان توافق کردند تا ورود «آلاینده‌های صنعتی و معدنی» به این رودخانه، ظرف مدت یک سال برطرف شود. این خبری است که رسانه‌ها از قول سازمان حفاظت محیط زیست منتشر کرده‌اند. پنج ماه قبل، زمانی که «پیام ما» در پروندهٔ «ردیابی مسمومیت ارس» از آلودگی این رودخانهٔ مرزی به مواد رادیواکتیو و فلزات سنگین خبر داد، برخی مقامات استانی و کشوری موضوع آلودگی ارس را تکذیب کردند، اما حالا خبر رسیده که ایران و ارمنستان بر سر آلوده نشدن این رودخانه توافق کرده‌اند. بااین‌حال، هنوز مشخص نیست آلودگی‌های صنعتی و معدنی که موضوع توافق دو کشور است، دقیقاً چه آلودگی‌هایی هستند و قرار است دقیقاً چه اقداماتی انجام شود.

روز پنجشنبه خبرگزاری فارس در خبری کوتاه از جلسهٔ مشترک نمایندگان ایران و ارمنستان برای پایش و قطع آلودگی رودخانهٔ مرزی ارس خبر داد. آن‌طور که این خبرگزاری نوشته است، جلسهٔ روز پنجشنبه برگزار شده و سرپرست گروه ایرانی در این نشست «ایرج حشمتی»، معاون محیط انسانی سازمان حفاظت محیط زیست، بوده است. بنابر این گزارش، در این نشست «توافق شد دولت‌های دو کشور برای حل‌وفصل قطعی موضوع ورود آلودگی‌های معدنی و صنعتی به رودخانهٔ ارس طی یک سال اقدام کنند.»
همچنین گزارش شده که براساس تفاهم انجام‌شده، سه گروه کارشناسی مشترک «معادن به‌ویژه مس و مولیبدن»، «پایش کیفیت آب رودخانهٔ ارس» و «رصد و نظارت» متشکل از کارشناسان هر دو کشور تشکیل شود و این گروه‌ها هر ماه به‌صورت مجازی یا حضوری دیدار مشترک داشته باشند و «نتایج بررسی‌ها، جمع‌بندی‌ها و راهکار‌های فنی خود را به رؤسای هیئت‌های دو کشور ارائه دهند.»

از سوی دیگر رؤسای هیئت‌های دو کشور قرار است در روز‌های پایانی فوریه ۲۰۲۴ (اسفندماه امسال) در «آگاراک» و «جلفا» با حضور رؤسای گروه‌های کارشناسی تشکیل جلسه دهند. در این گزارش همچنین آمده است: «دو کشور آمادگی خود را برای همکاری و مشاورهٔ فنی برای قطع کامل تخلیهٔ پساب صنعتی به رودخانهٔ ارس اعلام کردند.»

از تکذیب تا اقدام

هرچند گزارش تحقیقی «پیام ما» دربارهٔ آلودگی‌های ارس که در ۲۸ خردادماه امسال منتشر شد، براساس ۱۱ گزارش و مطالعهٔ علمی از مراکز پژوهشی و دولتی متعدد نوشته شده بود، اما برخی مراجع استانی و مسئولان کشور بدون اشاره به آلودگی‌های مربوط به فلزات سنگین، وجود آلاینده‌های رادیواکتیو را تکذیب کردند. بااین‌حال، در شهریورماه امسال رئیس سازمان حفاظت محیط زیست گفت آلودگی این رودخانه «بیش از حد مجاز نیست» و البته اضافه کرد که «پیگیری آلودگی ارس از سوی دولت به سازمان محیط زیست کشور واگذار شده است».

سلاجقه گفته بود: «مذاکرات و بحث‌هایی با سفیر ارمنستان داشتیم و اسنادی هم در این باره به سازمان محیط زیست کشور ارائه شده است که طبق آن رادیواکتیویته آب رودخانهٔ ارس بیش از حد مجاز نیست.» رئیس سازمان حفاظت محیط زیست این را هم گفته بود که «دولت ارمنستان پای کار بوده و امیدواریم که در این نشست‌ها به یک دستورالعمل مشخص در این حوزه برسیم.»

این به‌معنای آن است که سازمان حفاظت محیط زیست موضوع آلودگی ارس به مواد پرتوزا را پذیرفت، اما میزان آن را بیش از حد مجاز ندانست. موضوعی که در نخستین واکنش‌ها در روز‌های پایانی خرداد امسال تکذیب شده بود.
خبرگزاری ایسنا روز ۳۰ خردادماه به‌نقل از «تراب محمدی»، معاون سیاسی اجتماعی استاندار آذربایجان‌شرقی نوشت: «ورود مواد رادیواکتیو از نیروگاه متسامور ارمنستان به‌دلیل مسافت بالای آن تا منطقه عملاً غیرممکن است و از سویی نیز این نیروگاه امن بوده و مورد خاصی از خروج موارد رادیواکتیو از آن وجود ندارد، ولی یک کارخانهٔ مس در این منطقه وجود دارد که پساب آن به ارس وارد می‌شود و حتی با چشم نیز قابل رؤیت است.»

بیشتر بخوانید: جایگزینی دالان لاچین با کریدور ارس؛ آمال و آرزو‌های اردوغان و علی‌اف در قفقاز

همچنین یک روز بعد، در ۳۱ خردادماه، مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور در بیانیه‌ای اعلام کرد: «در آخرین پایش پرتوی صورت‌گرفته، آلودگی به مواد پرتوزا در این رودخانه رؤیت نشده است.» در بیانیۀ این مرکز آمده بود: «رودخانۀ ارس به‌صورت مستمر در حال پایش پرتوی و رصد مواد پرتوزا است و علاوه‌بر این پایش‌ها، به‌زودی سیستم‌های پایش آنلاین آب نیز در آن منطقه نصب خواهد شد.»

بااین‌حال، به‌نظر می‌رسد وعدهٔ شهریورماه علی سلاجقه برای بررسی مشترک وضعیت رودخانهٔ ارس عملی و اقدامات اولیه برای این کار انجام شده است.

تشکیل قرارگاه «پرتو»

اما هنوز برخی مقامات استانی در شمال‌غرب کشور کماکان تکذیب آلودگی رادیواکتیو را در دستورکار دارند. روز ۱۴ آبان‌ماه «محمد بیگ»، مدیرکل پدافند غیرعامل آذربایجان‌شرقی، از تشکیل «قرارگاه پرتوی» به‌عنوان یکی از پنج قرارگاه این اداره‌کل خبر داد، اما در عین حال وجود آلودگی رادیواکتیو در رودخانهٔ ارس را تکذیب کرد.

آن‌طور که خبرگزاری فارس نوشته، بیگ گفته بود: «نیروگاه متسامور ارمنستان بسیار ایمن و امن است و وجود این کارخانه در ۱۱۰ کیلومتری ایران، دلیل ایجاد این قرارگاه نیست. اگر این کارخانه امن نبود، اولین ضربه‌اش به خود مردم ارمنستان می‌خورد و این کارخانه زیر نظر آژانس بین‌المللی هسته‌ای نیز است و حتی پساب این کارخانه نیز کنترل‌شده است.»

بااین‌حال او گفته بود: «وجود هرگونه مشکلات در منطقهٔ رود ارس یکی از دغدغه‌های ماست و اجازه نمی‌دهیم مشکلی از آن‌سوی مرز به کشور ما وارد شود.»
او از برگزاری جلسات «آموزش روش‌های کاربرد‌های پرتوها» ویژهٔ نیرو‌های امداد این استان خبر داده بود: «در این جلسه خود امدادگران اذعان داشتند که ما با تهدیدات زیاد روزمره اصلاً اطلاع نداشتیم. برای مثال یک امدادگر می‌تواند ابتدا یک منطقهٔ آلوده را از طریق اورژانس پرتوی رفع آلودگی کند و سپس اقدام به امداد کند.»

بیشتر بخوانید: نابودی در کمین سپر حفاظتی جنگل ابر

هرچند منظور بیگ از «اورژانس پرتوی» در این جمله مشخص نیست، اما به‌نظر می‌رسد منظور او بخشی از قرارگاه پرتوی است که به آن اشاره داشته است.
بیگ همچنین گفته است: «سال گذشته دستور رفع آلودگی رود ارس انجام گرفت، به‌طوری‌که در حال حاضر این موضوع با پیگیری‌های جدی در استان به دستور ملی و دستور شخص ریاست‌جمهوری رسیده است.»

نامشخص بودن اقدامات

اگرچه اقدام برای قطع ورود آلاینده‌ها به رودخانهٔ ارس قرار است در مدت یک سال توسط گروه‌های کارشناسی ایرانی و ارمنستانی و با حمایت دولت هر دو کشور انجام شود، اما در اخبار منتشرشده از تشکل این گروه‌ها، از پاکسازی آلودگی‌های رسوب‌کرده در بستر رودخانه طی سالیان متمادی صحبتی به میان نیامده است. هنوز مشخص نیست آیا اقدامات مشترک دو کشور فقط شامل قطع ورود آلاینده‌ها با رودخانه خواهد شد یا آنکه قرار است اقداماتی نیز برای پاکسازی رودخانه انجام شود.