مرکز شهر و حصار‌های چند لایه؛ ساختمان تئاتر شهر و فضای شهری اطراف آن در محاصره

اقتصاد۲۴-مجموعه تئاتر شهر تهران در دهه ۵۰ توسط امیرعلی سردار افخمی طراحی و ساخته شد و در دهه ۸۰ به عنوان میراث ملی به ثبت رسید. ویژگی‎های مجموعه و رویداد‌های تاریخ معاصر ایران به خصوص بعد از دهه پنجاه تاکنون به این فضا ویژگی‌های یگانه‌ای بخشیده است. شاید همین امر موجب شده تا ساختمان تئاتر شهر و فضای شهری اطرافش هدف مناسبی برای اقدامات خاص مدیریت شهری باشد.

در سال‎های اخیر این مجموعه و فضا‌های اطراف آن چندین بار به موضوعی برای کشمکش نهاد‌های شهری، سازمان‎ها، جامعه مدنی، هنرمندان و پلیس تبدیل شده است. یکی از این مناقشات به ساخت مسجدی در نزدیکی ساختمان تئاتر شهر مرتبط بود. این مسجد توسط رضا دانشمیر طراحی و در محدوده پارکینگ تئاترشهر ساخته شد. مورد دیگر به ساخت ایستگاه مترو در اطراف این ساختمان مربوط می‎شد که اعتراض هنرمندان را در پی داشت و در نهایت این ایستگاه مترو نیز ساخته شد. به این ترتیب جریان‌های حرکتی در محدوده فضای شهری شکل متفاوتی پیدا کرد و بر بی‌نظمی فضای شهری افزوده شد. یکی از مهم‌ترین تعارضات این فضا به نرده‎کشی در اطراف چهارراه و ایجاد زیرگذر چهارراه ولیعصر مربوط است که در اوایل دهه ۹۰ اعتراض متخصصان معماری و شهر و جامعه مدنی را در پی داشت. این اعتراضات در سال‎های بعد نیز ادامه پیدا کرد و از طرف نمایندگان شورای شهر و گروه‎هایی همچون دوچرخه‎سواران و افراد دارای معلولیت نیز مطرح شد. علاوه بر این، خطوط اتوبوس تندرو داخل شهری نیز از خیابان انقلاب و ولیعصر می‌گذرند و آن‌ها نیز نرده‌هایی را به این خیابان تحمیل کرده‌اند که سابقه آن‌ها به دهه ۷۰ می‌رسد.

بیشتر بخوانید:کلنگ‌زنی برای حصارکشی محرمانه دور تئاترشهر؛ تبدیل عرصه عمومی شهر به حیاط اختصاصی وزارت ارشاد!

اما آخرین حلقه از زنجیره اقدامات مدیریت شهری حصارکشی دور محوطه ساختمان تئاتر شهر و جدا کردن آن از فضای پیاده‌رو است که کنترل مهم‌ترین فضای شهری مرکز تهران را تثبیت می‌کند. موضوع حصارکشی دور ساختمان تئاترشهر و جدا شدن این ساختمان از فضای شهری عمومی در سال ۱۳۹۹ مطرح شد. این طرح با اعتراض فعالان شهری به صورت موقت مسکوت ماند. اما اینک در زمستان ۱۴۰۲ کلنگ اجرای آن بر زمین زده شد. به این ترتیب با اقدامات فوق تغییرات بزرگی به ساختمان و فضای شهری حول و حوش آن تحمیل شده است و چندین لایه حصار و نرده در مرکز شهر تهران قابل مشاهده است.

اهمیت محدوده چهارراه ولیعصر و فضا‌های اطراف آن، یکی به دلیل اهمیت ساختاری این نقطه از شهر است که در محل تقاطع محور‌های اصلی ساختار فضایی شهر تهران (دو محور ولیعصر و انقلاب) واقع شده است و دیگر به دلیل تعدد کاربری‎های مرتبط با فرهنگ و هنر در اطراف این فضاست. در عین حال، در این محدوده جریانی بسیار قوی از خاطرات جمعی در سطح ملی نیز وجود دارد. ساختمان تئاتر شهر با معماری خاص که ترکیبی از المان‎های سنتی و مدرن را در خود جا داده است، به عنوان یک نشانه مهم شهری در این محدوده عمل می‎کند و اجرا‌های خاطره‎انگیز تئاتر در آن بر اهمیت این فضای شهری افزوده است. بدنه‎های شهری همجوار با تئاتر شهر نیز از بنا‌های با ارزش معاصر هستند و معانی کالبدی محدوده را بیشتر کرده‎اند. همه موارد فوق موجب شده‎اند که محدوده مورد نظر ویژگی‎های یک فضای شهری خلاق را در خود داشته باشد و همزمان به عنوان مرجعی فضایی برای اهالی هنر مورد استفاده باشد.

تاریخچه شکل‌گیری فضا و دگرگونی‌های آن

تعدد رویداد‌ها و جریان‎ها در چهارراه ولیعصر و فضای شهری آن بسیار وسیع است. یادآوری و اشاره به رشد کاربری‎های مختلف محدوده و تحلیل لایه‎های تاریخی کمک می‎کند تا با ظرفیت‎های این فضا بیشتر آشنا شویم و نیرو‌های موثر آن را بهتر بشناسیم. چهارراه ولیعصر و محدوده اطراف آن، تا پیش از تخریب حصار ناصری، بیرون از شهر تهران و محل قرارگیری خندق بود. خندق شهر با ماهیتی غیررسمی، کارکرد‌هایی همچون مهار سیل داشت و محل پنهان شدن نیز محسوب می‎شد. اراضی اطراف این محدوده به اراضی نصرت‌آباد معروف بودند و قنات‎های سنگلج، مهرگرد و مخصوص از اطراف آن عبور می‎کردند. با تخریب حصار ناصری و تغییرات شهری دوره رضاخان (۱۳۱۲-۱۳۰۵)، این محدوده در داخل شهر قرار گرفت. در همین سال‎ها خیابان شاهرضا (انقلاب) ساخته شد و خیابان پهلوی نیز به تدریج به سمت شمال شهر توسعه پیدا کرد. به این ترتیب چهارراه پهلوی (ولیعصر) شکل گرفت و به تدریج توسعه شهر در محدوده شمالی خیابان انقلاب گسترده شد.

ساخت هنرستان عالی موسیقی و کافه بلدیه (۱۳۰۷ تا ۱۳۱۱) تردد، فعالیت و سکونت هنرمندان در محدوده را بیشتر کرد. ساخته شدن دبیرستان البرز در شمال محور انقلاب در سال ۱۳۰۱، دبیرستان دخترانه انوشیروان دادگر (۱۳۱۵) و همچنین دانشگاه تهران (۱۳۱۳) نیز بر رونق محدوده افزود. محور انقلاب مکان استقرار موسسات آموزشی و دانشگاه‎ها شد و به تدریج سفارت‎ها، مدارس خارجی و موسسات آموزشی متعددی در محدوده خیابان نوفل لوشاتو مستقر شدند. در میانه دهه ۴۰، تالار رودکی جایگزین هنرستان عالی موسیقی شد. همچنین ساختمان تئاتر شهر که با تخریب کافه بلدیه ساخته شده بود، در دهه ۵۰ افتتاح شد. تالار رودکی و ساختمان تئاتر شهر به محل اجرای آثار مهم هنری تبدیل شدند و بسیاری از اولین اجرا‌های ماندگار موسیقی، تئاتر و رقص در این دوره اتفاق افتادند. پارک دانشجو نیز توسط بیژن صفاری در فضای باز مجاور تئاتر شهر ساخته و به محل حضور اقلیت‎های جنسیتی تبدیل شد.

محور‌های شاهرضا (انقلاب) و پهلوی (ولیعصر) بر رونق زندگی شهری در محدوده مورد نظر موثر بودند. خیابان شاهرضا (انقلاب)، ماهیتی تفرجگاهی داشت و صحنه‎ای برای نمایش لباس‎ها، اجناس و موسیقی عصر جدید بود. ساکنان قدیمی خیابان، از حضور دایمی موسیقی رادیو و اجرا‌های زنده در خیابان و اطراف آن یاد می‎کنند. کاربری‎هایی همچون سینما رادیو سیتی، کافه کوچینی (محل اجرا‌های فرهاد)، سینما دیانا (سپیده)، کلاس باله ناظمی در خیابان کاخ و همچنین زندگی برخی از خواننده‎ها و هنرپیشه‎ها در اطراف این محدوده، حس و حال هنری آن را بیشتر کرد. در عین حال، دانشگاه تهران و جریان معماری و هنر در این دانشگاه از عوامل مهم و موثر در ایجاد کاراکتر این محدوده است. دو واقعه مهم تاریخی و سیاسی در خیابان شاهرضا (انقلاب)، یکی کودتای ۱۳۳۲ و دیگری انقلاب ۱۳۵۷ بود. در کودتای ۱۳۳۲، به ویژه در بعدازظهر روز کودتا، مسیر خیابان شاهرضا از مسیر‌های کودتاچیان برای رسیدن به خیابان کاخ و منزل مصدق بود.

در عین حال، در دهه‎های بعد از کودتا، این چهارراه همچون خیابان انقلاب از حضور کتابفروشان و فضای روشنفکری آن دوره بهره‎مند شد. به این ترتیب تا زمان انقلاب ۱۳۵۷، محدوده روبه‌روی تئاتر شهر، کاراکتر هنری تثبیت‎شده‎ای در ذهن اهالی هنر پیدا کرده بود. به عنوان مثال، حسین علیزاده در مستند بزم رزم از فروش کاست‎های موسیقی گروه چاووش در روز‌های انقلاب و توسط اعضای گروه در چهارراه پهلوی (ولیعصر) روایت کرده است. همین‌طور، در بحبوحه انقلاب ۱۳۵۷ عکاسانی همچون بهمن جلالی، رعنا جوادی، کاوه گلستان، کامران شیردل، عباس عطار و دیگران از خیابان انقلاب و محدوده اطراف چهارراه ولیعصر عکاسی کردند. در همان دوره، انجمن‎هایی همچون خانه کتاب و همچنین دفاتر روزنامه‎نگاران در این محدوده وجود داشتند و گویای رشد فضایی اجتماعی و مدنی در این محدوده هستند.

پس از انقلاب، مجسمه دست ساخته بهمن محصص از محوطه تئاتر شهر برداشته شد و رونق این مجموعه هم تحت‌تاثیر تعارضات مدیران جدید با هنر قرار گرفت. بعد از طی یک دوره رکود، به مرور جریان هنری در اطراف خیابان و محدوده‌های اطراف دوباره شکل گرفتند. قرارگیری دانشگاه آزاد تهران - مرکز، دانشکده معماری دانشگاه آزاد تهران جنوب، دانشگاه هنر‌های کاربردی دانشگاه هنر و سایر دانشکده‎ها و موسسه‎های هنری در خیابان‎های اطراف سبب شد تا جریان زندگی دانشجویی به سبک هنری در محدوده بیشتر شود. سکونت دانشجویان در محلات اطراف نیز این فضا را تقویت کرد. به تدریج جشنواره‎های هنری آغاز به کار کردند، جشنواره‎های فیلم آغاز شدند و در دهه ۷۰ سینما سپیده میزبان کنسرت فرهاد شد.

همچنین، به تدریج کافه‎های متعددی در خیابان‎های اطراف دانشگاه و ساختمان تئاتر شهر آغاز به کار کردند. کاربری‎های فروش وسایل و ابزار هنر و چاپ و پرینت در اطراف چهارراه ولیعصر از فعالیت‎های اصلی تجاری است. همچنین، به ویژه در اطراف ساختمان تئاتر شهر، سالن‎های خصوصی تئاتر و فضا‌هایی اشتراکی برای تمرین تئاتر و موسیقی در این بخش از شهر شکل گرفتند.

چند مرحله تحول فضایی در این بخش از شهر قابل تشخیص است. مرحله نخست، قرارگیری این بخش در حاشیه شهر و بیرون از خندق است که تا فرو ریختن خندق ادامه یافت. مرحله دوم، ایجاد محور انقلاب و تبدیل شدن این بخش به مرز شمالی شهر است. در این دوره شهر گسترش یافت و محدوده مورد نظر رونق پیدا کرد و کاربری‎های هنری به آن افزوده شد که با وقایعی همچون کودتا همراه شد. مرحله سوم، تغییر تدریجی مراکز شهری و گسترش شهر به سمت شمال شهر و سایر نقاط شهری بود که با افت تدریجی این فضای شهری همراه شد. این حرکت از پیش از انقلاب در دهه ۴۰ آغاز شده بود. با این حال در چند دهه اخیر تاثیر آن به شکل محسوس در فضای شهری قابل مشاهده است. مرحله چهارم، بازآفرینی محدوده است که می‎توان آغاز آن را از دهه ۸۰ و با اقدامات منظر و زیبایی‌شناسی و همچنین ثبت ملی تئاتر شهر مرتبط دانست. 

بیشتر بخوانید:زاکانی: ساماندهی دستفروشان را از معابر حساس و مترو آغاز می‌کنیم

سناریوی آینده برای این بخش از شهر بازآفرینی و اعیان‎سازی آن است. با این حال فضای شهری چهارراه ولیعصر همچنان به شکل پررنگی خصلت‎های دوران قبل را در خود حمل می‎کند. این فضا در درون خود حامل تضادی مدرن است که از دهه‎های گذشته این محدوده را به مرکز اعتراضات اجتماعی تبدیل کرده است. این تضاد مدرن، در گروه‎های اجتماعی، کالبد فضا، حرکت‎های جمعی و حتی فعالیت‎های تجاری قابل مشاهده است. محدوده مورد نظر یک کشمکش روزمره را بین نیرو‌های رسمی و غیررسمی، افراد تازه‎وارد و قدیمی، ساختمان‎های قدیمی و جدید و... نمایندگی می‎کند.

بخشی از خصلت‎های فضای شهری فعلی، مرتبط با ویژگی‎های سیاسی و اجتماعی آن است. تاریخچه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تاثیرگذار این محدوده، در همبستگی با خیابان انقلاب، آن را به صحنه‎ای قدرتمند در حیات اجتماعی- سیاسی شهر تهران و ایران تبدیل کرده است. به بیان دیگر، این فضای شهری در بعدی فراشهری و ملی، در جنبش‎های اجتماعی و سیاسی نقش‌آفرینی کرده است. این بخش از شهر حامل تضادی بنیادین در عرصه اجتماعی و سیاسی بوده است که جریان فرهنگی متاثر از دانشگاه تهران، راسته‎ کتابفروشان و دیگر اقشار و گروه‎های فرهنگی نماینده آن بوده‎اند. جریان پررنگ اعتراضی این فضا از نظر تاریخی به گروه‎های جوان دانشگاهی و فرهنگی و کاربری‎های دانشگاهی، کتابفروشی‎ها و ... ارتباط دارد.

چهارراه ولیعصر، پروژه عکاسی ۴۴ روز انقلاب ایرانیان، وبسایت دیوید برونت

بخش دیگری از خصلت‎های ذکرشده، به گروه‎های استفاده‌کننده از فضا و زندگی روزمره محدوده مرتبط است. چهارراه ولیعصر و فضا‌های اطرافش، همچنان متاثر از ویژگی‎های مرکز شهری، محل تجمع فعالیت‎های اداری و تجاری هستند. در سال‌های اخیر و با چند مرکزی شدن تهران، محدوده چهارراه ولیعصر و خیابان‎های اطراف آن در عین حفظ مرکزیت خود، پتانسیل زیادی هم برای جذب گروه‎های حاشیه‎ای نشان داده است. تعداد زیادی از خوابگاه‎های دانشجویی و پانسیون‎های کارگری در اطراف این محدوده قرار دارند. پارک دانشجو، با سابقه طولانی خود، فضایی کاملا متفاوت با یک فضای رسمی است و جریان گسترده دستفروش‎ها در پیاده‎روی خیابان و خیابان‎های اطراف چهارراه ولیعصر، اقتصاد غیررسمی گسترده‎ای را نمایندگی می‎کند. در عین حال، آسیب اجتماعی محدوده نیز رشد چشمگیری پیدا کرده است.

تئاتر شهر و سودای تقویت فضایی خلاق در پیرامون آن

چهارراه ولیعصر و محدوده تئاتر شهر، نه یک فضای رسمی و تشریفاتی مرکز شهری که فضایی خلاق است. کشمکش‎های موجود در فضا نیز زمینه بروز این خلاقیت را بیشتر کرده است. این خلاقیت به صورت مستقیم به کاربری تئاتر شهر و فضای شهری مقابل آن مرتبط است. ویژگی‎های هنری حاصل از تجمع کاربری‎های مرتبط با هنر، حضور افراد و گروه‎های مرتبط با هنر، اجرا‌های قوی و خاطره‎انگیز و همچنین وقایع تاریخی مهم در خیابان‎های اطراف و این بخش از شهر، ویژگی‎های یک فضای خلاق را در آن تقویت کرده است. حضور و عاملیت اقشار جوان، گروه‎های اقلیت، پویایی فضا و امکان افزوده شدن ارزش‎های زیبایی‎شناسانه و بازیگوشانه نیز با این فضای خلاق مرتبط است. در واقع، این محدوده از شهر، به‌طور پررنگی پذیرای گروه سنی جوان است که از کاربری‎هایی همچون دانشگاه، تئاتر، کافه، کتابفروشی و دیگر کاربری‎های فرهنگی استفاده می‎کنند.

بر این اساس فضای ذکر شده انعطاف‎پذیر و پذیراست. در عین حال این فضا در چندین مرحله التهاب‌های سیاسی مهمی را تجربه کرده است و حضور گسترده پلیس و نیروی نظامی در آن مشاهده شده است. این التهاب در سال‌های اخیر هم تشدید شده است. در حال حاضر کشمکش بر سر حجاب به موضوع مهمی در مرکز شهر تهران تبدیل شده است و فضای حاضر نیز متاثر از آن بوده است. محدوده چهارراه ولیعصر در وضعیت روزمره خود محل اجرا‌های موسیقی خیابانی بوده است. این موسیقی در برخی موارد در خردفضا‌های اطراف و در خیابان انقلاب و دیگر خیابان‎ها اجرا می‎شود. از طرفی، صحن مقابل تئاتر شهر همواره مکانی برای اجرا‌های تئاتر خیابانی بوده است. فضای خلاق ایجادشده در چهارراه ولیعصر و اطراف آن ناپایدار است. این فضا به دلایلی چند شکننده است. یکی از این دلایل رفتار امنیتی مدیریت شهری است. اساسی‎ترین ویژگی چهارراه ولیعصر پویایی بی‌حد آن است و لازم است تا این پویایی در آینده این فضا نیز امتداد پیدا کند. همچنین ضروری است تا روایت‎ها و درک گروه‎های مختلف از فضای شهری گردآوری و تحلیل شود. به ویژه ضرورت دارد تا پیش از هرگونه تغییری در این فضا، به درک گروه‎های غیررسمی‎ و حاشیه‎ای از فضا توجه و مناسبات غیررسمی این فضای شهری شفاف‎تر شود.

همبستگی جریان‎های انتقادی طراحی و هنر‌های تجسمی، می‎تواند منجر به شکل‎گیری روند‌های جدیدی در این فضای شهری شود. روند‌هایی که با توجه به جریان پرقدرت خاطرات جمعی و رویکرد‌های مشارکتی به تقویت فضای خلاق کمک کنند و هم روایت‎گری برای تاریخ چندلایه فضا باشند. این نوع از روایتگری، ناگزیر به روایت جریان‎های مهم اجتماعی شهر تهران و ایران گره می‎خورد و صدا‌های خاموش این فضا را به جلوی صحنه می‎آورد. این روایتگری چند صدایی وعده ایجاد یک اثر خلاق از جنس گذشته و آینده را می‎دهد. اثری که مانند چاووش به همه خاطرات و اشباح این فضا فراخوان همراهی بدهد. با این حال پیش از طرح همه این پیشنهادات، لازم است ببینیم آیا صدای اعتراض جامعه مدنی می‌تواند جلوی ایجاد حصار‌های جدید را بگیرد؟

پژوهشگر و دانشجوی دوره دکترای معماری

برای نوشتن مطلب فوق، علاوه بر مشاهدات مستمر و گفتگو با ساکنین و افراد شاغل در محدوده، از منابع زیر استفاده شده است: نشریه آنگاه، شماره ۴، «خیابان انقلاب، خیابان کتاب»، ۱۳۹۶

طرح تفصیلی منطقه ۱۱، مهندسین مشاور پارت، ۱۳۸۴

گزارش شناخت پهنه فرهنگ و هنر رودکی، شرکت توسعه فضا‌های فرهنگی شهرداری تهران و هنربان آپادانا، ۱۳۹۷

وب‎سایت آرشیو امنیت ملی:

https: //nsarchive۲.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB۴۳۵/

نشریه گاردین، تصاویر دیده نشده از کودتای ایران:

https: //www.theguardian.com/world/iran-blog/gallery/۲۰۱۵/dec/۱۶/unseen-images-of-the-۱۹۵۳-iran-coup-in-pictures

وبسایت دی، وید برونت، پروژه عکاسی ۴۴ روز، انقلاب ایرانیان:

https: //www.davidburnett.com/gallery.html?gallery=۴۴%۲۰Days%۳A%۲۰the%۲۰Iranian%۲۰Revolution#/۲۳