پس لرزه‌های ادامه‌دار بازداشت زیباکلام

اقتصاد۲۴-خبری که خبرگزاری میزان روز گذشته منتشر کرد و از بازداشت صادق زیباکلام استاد جامعه‌شناسی دانشگاه‌های ایران و فعال سیاسی و رسانه‌ای خبر داد. بر اساس اعلام ارگان رسانه‌ای دستگاه قضایی ایران زیباکلام بابت جرایم «ارتکاب فعالیت تبلیغی علیه نظام» به ۱۸ ماه حبس محکوم شده که این حکم صبح روز یکشنبه ۲۳ اردیبهشت اجرایی شده و این فعال سیاسی و رسانه‌ای به زندان منتقل شده است. میزان در گزارش خود نوشته است که زیباکلام برای سپری کردن کلیه این محکومیت‌ها که شامل ۳ سال حبس خواهد بود به زندان منتقل شده است. آخرین استوری زیباکلام، اما در خصوص حضورش در نمایشگاه کتاب است.

نمایشگاهی که قرار بود آخرین کتاب زیباکلام در آن رونمایی شود، اما مسیری شد که زیباکلام را به جای «مصلی» راهی «اوین» کرد. بر اساس اعلام زیباکلام، او قرار بود روز یکشنبه ساعت ۰۰: ۹ صبح به نمایشگاه کتاب برود تا در مراسم رونمایی از جدید‌ترین کتابش تحت عنوان «چرا شما را نمی‌گیرن و آخرش چی میشه» حضور یابد. اما در مسیر حضور در نمایشگاه بازداشت و به زندان منتقل شده است.

موضوع بازداشت زیباکلام، اما بازخورد‌های فراوانی میان افکار عمومی ایرانیان پیدا کرد. دو ابهام کلی در خصوص این بازداشت در میان ایرانیان شکل گرفت، نخستین مورد، چرایی صدور حکم ۱۸ ماه حبس که بر اساس اعلام خود زیباکلام به دلیل انتشار یک توییت و بیان برخی دیدگاه‌های انتقادی صورت گرفته است.

دومین ابهام هم در خصوص نحوه بازداشت زیباکلام است که در مسیر حضور در نمایشگاه کتاب تهران و رونمایی از کتاب «چرا شما را نمی‌گیرند» انجام شده است. محمد فاضلی، جامعه‌شناس و استاد اخراجی دانشگاه شهید بهشتی، یکی از چهره‌هایی است که در واکنش به دستگیری صادق زیباکلام، فعال سیاسی اصلاح‌طلب، در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «حالا دیگر معلوم شد که صادق زیباکلام را هم می‌گیرن! تجربه جالبی می‌شود برای خوانندگان کتاب. کتابی را می‌خوانند که عنوانش هست چرا شما رو نمی‌گیرن؛ در حالی که می‌دانند نویسنده را روز روزنمایی از کتاب گرفته‌اند!» «اعتماد» با توجه به بازخورد‌های فراوان این بازداشت سراغ حقوقدانان کشور رفته تا درباره این دو ابهام کلی نظر آن‌ها را جویا شوند. نخست اینکه اساس صدور حکم علیه اندیشمندان و استادان دانشگاه به دلیل بیان نظرات‌شان را چطور ارزیابی می‌کنید؟ دوم پرسش هم در خصوص نحوه بازداشت زیباکلام است که محل ابهامات فراوانی شده است.

صالح نقره‌کار: نباید باب نقد و آزادی بیان بسته شود

عضو کانون وکلای دادگستری در گفتگو با «اعتماد» در تحلیل چرایی دستگیری و زندانی شدن صادق زیباکلام با استناد به قانون اساسی و فصل حقوق اساسی ملت می‌گوید: «مساله آزادی بیان و ابراز آن یکی از بنیان‌های انقلاب اسلامی و ریشه گفتمانی است که بر اساس قانون اساسی مطابق اصول ۳، ۲۳ و ۲۶ قانون اساسی شکل گرفته است. موضوع مهم آن است که اساسا رمز سلامت یک نظام سیاسی و یک ساختار حکمروایی قوام یافته، تضمین آزادی‌های شهروندان به خصوص در حوزه آزادی بیان است. چه اینکه مطالبه عدالت و آزادی، مستلزم ابراز نقد و تاب‌آوری نسبت به حرکت‌های خِرد انتقادی در حوزه عمومی است.

بیشتر بخوانید:عکس/اتمام موجودی کتاب صادق زیباکلام پس از زندانی شدن او

از این جهت، نه تنها نخبگان، سرمایه‌های اجتماعی و انسانی و گروه‌های مرجع اجتماعی باید با تکیه بر اصول قانون اساسی و زمینه‌های ابراز آزادی بیان از امنیت قضایی و شهروندی کافی و وافی برخوردار باشند، بلکه ساختار حکمرانی با استقبال از دیدگاه‌های انتقادی و تضارب آرا باید قدرت تاب‌آوری و زمینه‌های فروتنی خود را افزایش داده تا آحاد شهروندان حتی افرادی که از تخصص‌های قابل توجه و عمیقی در حوزه عمومی برخوردار نیستند به عنوان یک شهروند از استحقاق نقادی در حوزه مختلف برخوردار باشند. هرچند این انتقادات مغایر با نگاه رسمی یا گفتمان غالب حکمرانی در عرصه عمومی باشد.»

صالح نقره‌کار در ادامه می‌افزاید: «از این منظر بازداشت استاد صادق زیباکلام می‌بایست با محک کنشگری ایشان در حوزه خیر عمومی به مثابه یک کنشگری سیاسی مورد توجه قرار بگیرد. کنش‌هایی که با حسن نیست نسبت به وضعیت اصلاحی اجتماعی ابراز می‌شوند. حتی اگر قرار باشد با یک نگاه جرم انگارانه به اعمال ایشان نگاه شود این جرم انگاری مبتنی بر خیر عمومی است. به نظر می‌رسد، ماهیت اقدامات افرادی که در حوزه عمومی مبادرت به کنشگری می‌کنند، فراتر از جرم انگاری‌های موضوع ماده ۵۰۰ قانون مجازات اسلامی مبنی بر تبلیغ علیه نظام باشد.»

این وکیل دادگستری در ادامه با اشاره به این واقعیت که اظهارات و انتقادات چهره‌هایی مانند زیباکلام و سایر استادان در راستای اصلاح وضع موجود قابل تحلیل است، می‌گوید: «باید توجه داشت موارد و نقد‌هایی که دکتر زیباکلام یا سایر استادان دانشگاه‌های کشورمان مطرح می‌کنند در راستای کنشگری‌های خیرخواهانه و اصلاح‌طلبانه است و نباید ظرفیت و آستانه تاب‌آوری حکمرانی در این حوزه به اندازه‌ای تنزل پیدا کند که حتی استادان دانشگاهی هم امکان نقد و ارزیابی وضع موجود در حوزه‌های گوناگون را نداشته باشند.

ضمن اینکه در گفتمان قانون اساسی کشور هم به صورت مکرر و به انحای مختلف زمینه‌های ابراز آزادی بیان و اندیشه و آزادی نقد را بیان کرده و رویکرد‌های سلبی، پلیسی و سختگیرانه، همچنین نگاه‌های جرم‌انگارانه برخلاف حقوق شهروندی و بر خلاف اصل آزادی اراده و ابراز نقد‌های شهروندی عنوان شده است.»

نقره‌کار خاطرنشان می‌کند: «از این منظر به نظرمی رسد لازم است با دگرش ارزشی و دگرش نگرشی در حوزه جرم انگاری نسبت به کنشگران حوزه خیر عمومی مواجه شویم و از حاکمیت به خصوص دادستان‌ها به عنوان پاسداران حقوق عامه و ضابطان به عنوان مجریان قانون این انتظار و پاسخگویی را مطالبه کنیم که نسبت به تضمین حق‌های اساسی به خصوص حق آزادی بیان و حق‌آزادی نقد در حوزه عمومی، تاب‌آوری خود را بیشتر کرده و از ابزار‌های قهریه اعم از بازداشت، احضار یا اقدامات تامینی دیگر در راستای صیانت از شفافیت، پاسخگویی و تضارب آرا و تعامل افکار در حوزه عمومی استفاده کنند نه ایجاد محدودیت برای منتقدان و متخصصان.»

عضو کانون وکلای دادگستری در پایان با اشاره به ریشه‌های دینی آزادی بیان و نقد حاکمان به این نکته اشاره می‌کند: «در واقع باید منطق قرآنی «و جادلهم بالتی هی احسن...» یا تعالی اندیشه‌ها و انتخاب صحیح شهروندان در عرصه عمومی به مثابه یکی از مهم‌ترین ابزار‌های بلوغ سیاسی و مشارکت‌پذیری در ارتقای شاخص‌های دموکراسی در ایران مورد توجه قرار بگیرد. در واقع نباید اجازه داده شود، رویکرد‌های سلبی یا کوته‌نگرانه، ریسک کنشگری خیر عمومی در عرصه عمومی را بالا برده و باعث شود، خدای نکرده فساد و فقدان شفافیت و مسوولیت ناپذیری در حوزه عمومی باب شود. نباید زمینه‌ای فراهم شود که متخلفان در فضای عمومی جولان دهند بدون اینکه منتقدان و متخصصان فرصت نقد و تحلیل اعمال‌شان را داشته باشند.»

محمدهادی جعفرپور: جلب شخصی که دارای اقامتگاه مشخصی است در تضاد ماده ۱۸۰است

یکی دیگر از وکلای دادگستری کشور در گفتگو با «اعتماد» و در واکنش به بازداشت صادق زیباکلام می‌گوید: پیرامون بازداشت دکتر صادق زیباکلام و عملکرد ایشان در هیبت منتقد شیوه حکمرانی و اعمال حاکمیتی حکومت واضح و مبرهن است آنچه استاد در مقام یک چهره دانشگاهی که اتفاقا در آغاز انقلاب به سهم خویش تلاش و فعالیت‌هایی داشته‌اند بیان می‌کنند بر مدار قانون و مبتنی بر اصول قانون اساسی است.

بیشتر بخوانید:زیباکلام: رضایی خود را نامزد بالقوه اصولگرایان می‌داند

محمدهادی جعفرپور در ادامه می‌افزاید: «رصد و بررسی اظهارات دکتر زیباکلام چه در بُعد سیاست خارجی نظام چه راجع به مسائل داخلی منجر به این خروجی است که وی دغدغه‌ای جز آبادانی کشور و اصلاح شیوه حکمرانی در نظام ندارد. چندی پیش توفیق گفتگو و مصاحبه‌ای با ایشان ذیل عنوان سیر تاریخی قانونگذاری در ایران از مشروطه تاکنون نصیب بنده شد که در آن مجال یک ساعته محوریت بحث توجه به اوصاف یک قانون خوب در امر تقنین و سپس و ضرورت احترام به قانون از سوی مردم و حکومت است که این بحث منجر به تحلیل اصل قانونی بودن جرم و مجازات و قواعد فقهی مرتبط با اصول دادرسی عادلانه کشیده شده، خاطرم هست که در آن مقطع دکتر زیباکلام به اتهام تشویش اذهان عمومی به دادسرا احضار شده بودند از بازپرس پرونده پرسیده بودند معنا و مفهوم این اتهام چیست و من با کدام رفتار و گفتارم اذهان عمومی را تشویش کرده‌ام؟! با اندکی تحلیل و تامل راجع به همین پرسش این امر استخراج می‌شود که برخی مقررات مندرج در فصل مرتبط با جرایم سیاسی-امنیتی مجمل و فاقد صراحت لازم بوده و لذا با مقوله‌ای تحت عنوان تفسیر به رای مواجه شده و لذا موجب نقض حقوق شهروندی و حقوق دفاعی متهم می‌شود. همین نقیصه در بحث جلب امروز استاد به شکل دیگری مطرح است.»

این وکیل دادگستری یادآور می‌شود: «در فصل ششم قانون آیین دادرسی کیفری در خصوص شرایط احضار و جلب متهم مقرراتی انشاء شده است که مقام تحقیق و تعقیب مکلف به اجرای آن هستند. جلب شخصی مانند دکتر زیباکلام که دارای اقامتگاه مشخصی است در تضاد با مفاد مقررات تعریف شده در ماده ۱۸۰قانون آیین دادرسی کیفری است و بدون تردید چنین اقداماتی سبب تحمیل هزینه بر دستگاه قضایی و موجب خلل در تشریفات دادرسی عادلانه است. در شرایطی که رییس قوه قضاییه به کرات راجع به پیشگیری از جلب و بازداشت اشخاص توصیه موکد دارند، چنین اقداماتی برخلاف مصرحات قانون و توصیه ایشان سبب ایجاد حس بی‌اعتمادی در بدنه جامعه شده، در شرایطی که لازم است افراد ملت دستگاه قضا را به منزله رکنی مستقل از حکومت تلقی کنند این پرسش مطرح می‌شود که چطور ممکن است با چهره‌ای شناخته شده مانند صادق زیباکلام چنین برخوردی شود و حال که با وی اینگونه برخورد می‌شود با مردم عادی و اشخاص کم نام و نشان چطور برخورد می‌شود؟»

آخرین عکس و آخرین اظهارات صادق زیباکلام پیش از زندانی شدن:

برای نظام نمی‌ارزد که بگویند صادق زیباکلام را گرفتند

صادق زیباکلام که قرار بود دیروز برای رونمایی از کتابش راهی نمایشگاه شود در نهایت بعد از اینکه به او گفته شد کتاب به نمایشگاه نمی‌رسد راهی منزل شد. شب گذشته خبر رونمایی کتاب او در ساعت ۱۰ یکشنبه منتشر شد، اما در اتفاقی عجیب او را در مسیر رفتن به رونمایی از کتاب «چرا شما را نمی‌گیرن؟» بازداشت و راهی اوین کرد. وی گفته بود: «نمی‌گویم آبروریزی، اما یک کار ساده‌تر می‌توانند انجام بدهند.

مسوولان امنیتی می‌دانند که اگر یک تلفن ۵ زاری و ۲ زاری به بنده بزنند و بگویند آقای زیباکلام از همین ساعت هیچی در فضای مجازی ننویس، به خبرآنلاین نرو و... می‌دانند که بنده این را انجام می‌دهم، بنابراین وقتی با یک تلفن می‌توان به فردی گفت ساکت باشد و هیچ کاری نکند، چرا باید او را به زندان بیندازند؟» پیش از این در ۲ مردادماه ۱۴۰۱ هم خبر بازداشت زیباکلام منتشر شد که دقایقی بعد این خبر توسط خود صادق زیباکلام تکذیب شد. صادق زیباکلام در پاسخ به پیامک خبرنگار اعتماد برای او نوشت: بیک جان؛ بادمجون بم آفت ندارد! خبر بازداشت من صحت ندارد!