پیاده روی اربعین چیست و از چه زمانی رونق گرفت؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: اربعین به چهلمین روز پس از عاشورا اشاره دارد که در آن امام حسین (ع)، نوه پیامبر اسلام (ص)، به همراه یارانش در کربلا به شهادت رسیدند. این روز از اهمیت ویژه‌ای در بین مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، برخوردار است و به مناسبت آن مراسم‌های عزاداری و زیارت‌های خاصی برگزار می‌شود. روز اربعین با ۲۰ صفر مصادف است. براساس برخی از روایات، اسیران کربلا روز ۲۰ صفر سال ۶۱ قمری در بازگشت از شام، برای زیارت مدفن امام حسین (ع) به کربلا رفتند و براساس قول مشهور، سر امام حسین (ع)، در روز اربعین به بدنش در کربلا ملحق شد. همچنین جابر بن عبدالله انصاری، در این روز به‌عنوان اولین زائر بر سر مزار امام حسین (ع) حاضر شده است. زیارت اربعین از اعمال خاص این روز است و بنابر روایتی از امام حسن عسکری (ع) از نشانه‌های مؤمن دانسته شده است. اربعین در ایران تعطیل رسمی است و شیعیان در این روز عزاداری می‌کنند. پیاده‌روی اربعین شیعیان به سوی کربلا، یکی از گسترده‌ترین مراسم عزاداری شیعیان بوده و در زمره بزرگترین اجتماعات مذهبی جهان قرار گرفته است. 

اولین زائر اربعین امام حسین (ع)

کتابی به قلم مرحوم آیت الله حاج سید محمدعلی قاضی طباطبائی (ره) درباره اربعین نوشته شده که اخیراً هم به شکل تازه و زیبایی چاپ شده است. هدف ایشان از نگارش این اثر آن بود تا ثابت کند، آمدن اسرا از شام به کربلا، در نخستین اربعین، بعید نیست. این کتاب شامل تحقیقات حاشیه‌ای فراوانی درباره کربلا است که بسیار مفید و جالب است. اما به نظر می‌رسد در اثبات نکته مورد نظر با همه زحمتی که مؤلف محترم کشیده، چندان موفق نبوده است.

ایشان درباره این اشکال که امکان ندارد اسرا ظرف چهل روز از کربلا به کوفه و از آنجا به شام و سپس از شام به کربلا بازگشته باشند، هفده نمونه از مسافرت‌ها و مسیر‌ها و زمان‌هایی که برای این راه در تاریخ آمده را به تفصیل نقل کرده است. دراین نمونه‌ها آمده که مسیر کوفه تا شام و به عکس، از یک هفته تا ده، دوازده روز طی می‌شده؛ بنابراین، ممکن است که در چهل روز، چنین مسیر رفت و برگشتی طی شده باشد. آنچه می‌ماند این است که نخستین زیارت امام حسین (ع) در نخستین اربعین، توسط جابر بن عبدالله انصاری صحابی رسول خدا (ص) بود، صورت گرفته است و از آن پس ائمه اطهار (ع) که از هر فرصتی برای رواج زیارت امام حسین (ع) بهره می‌گرفتند، آن روز را که نخستین زیارت در آن انجام شده، به عنوان روزی که زیارت امام حسین (ع) در آن مستحب است و ثواب آن بسان حج است، اعلام فرمودند. پس از جابر بن عبدالله انصاری، ائمه اطهار (ع) نیز بار‌ها به زیارت قبر امام حسین (ع) رفته‌اند، گفت: البته حکام اُموی و عباسی در برخی گذرگاه‌های تاریخی به شدت این زیارت را منع می‌کردند به طوری که حتی متوکل عباسی ملعون دستور به تخریب بارگاه و قبه مبارک حسینی داد و حتی دستور داد آب را به آن ببندند و زمین را شخم کنند.

رونق پیاده‌روی اربعین از دوره آل بویه

طبق روایات با وجود همه سخت‌گیری‌ها، از سال ۳۵۵ هجری قمری و زمان حکومت آل بویه که دستور به تعطیلی بازار‌های بغداد در عاشورا داده شد، پیاده روی اربعین اهمیت بیشتری پیدا کرد و تا به امروز نیز وجود داشته است. بنا به نوشته ابن جوزی، جلال الدولة، یکی از نوادگان عضدالدولة، در سال ۴۳۱ ه. ق با فرزندان و جمعی از یاران خود برای زیارت، رهسپار نجف شده و از خندق شهر کوفه تا شهر امیرالمؤمنین (ع) در نجف را که یک فرسنگ فاصله بود، پیاده و با پای برهنه پیمود. در زمان حکومت صفویه نیز اهتمام بسیاری بر زیارت با پای پیاده صورت گرفته است. شاه عباس صفوی و علمای بزرگ عصر ایشان همچون مرحوم شیخ بهایی، برای رواج فرهنگ زیارت در بین مردم، در سال ۱۰۰۹ ه. ق از اصفهان عزم مشهد کرده و با پای پیاده به زیارت امام علی بن موسی الرضا (ع) رفت. نقل‌های دیگر تاریخی نیز شهادت بر این مطلب می‌دهد.

جلوگیری از مراسم راهپیمایی اربعین 

از اواسط دهه ۶۰ میلادی، فشار‌ها و اعمال ممنوعیت‌ها از طرف حکومت بعثی برای نابودی شعائر و مراسم عاشورا و اربعین حسینی ایجاد شد. بـه هـمین دلیل، برخی شیعیان و محبان اهل‌بیت (ع) به برگزاری مراسم به صورت پنهان روی آوردند و اقدام به برگزاری مراسم در اماکنی دور از چـشم مـأموران حکومتی مانند باغ‌ها و خانه‌های خود کردند، با این حال، باز هم هیات‌ها در مـعرض فـشارهای شـدید و سختی قرار می‌گرفتند و بسیاری از اعضای فعال، توسط نیرو‌های امنیتی بازداشت می‌شدند و تحت انواع آزار و اذیت و شـکنجه قرار می‌گرفتند. با اینکه مراسم پیاده‌روی اربعین، یک مراسم مذهبی و مسالمت‌آمیز بود کـه شیعیان در بزرگداشت سالار شـهیدان انـجام می‌دادند، اما به صورت‌های مختلفی، مورد هجوم دشمنان اسلام قرار می‌گرفت. رژیم بعث، اجرای مراسم عزاداری و پیاده‌روی دسته جمعی را امری غیرقانونی و مقابله با حکومت اعلام کرده بود و گماشتگان حکومت، با عزاداران بـرخورد شدیدی همچون زندان و شکنجه و هتک حرمت می‌کردند. تا سرانجام حزب بعث در ۲۰۰۳ میلادی سقوط کرد و سیل عظیم جمعیت به سوی حرم‌های ائمه (ع) روانه شـد و پیـاده‌روی اربـعین با شکوه و عظمت خاصی از سـر گـرفته شـد. 

اهمیت راهپیمایی اربعین

توصیه به زیارت اربعین باعث شده است که شیعیان به ویژه ساکنان عراق، از نقاط مختلف این کشور به سوی کربلا حرکت کنند. این حرکت که غالباً به صورت پیاده صورت می‌گیرد، یکی از پرجمعیت‌ترین راهپیمایی‌ها در جهان شمرده می‌شود. پس از سقوط حزب بعث عراق جمعیت این زائران چند برابر شده است، به طوری که گزارش‌ها از حضور ۱۵ میلیون زائر در سال ۱۳۹۲ش، حدود ۲۰ میلیون در سال ۱۳۹۳ش و ۲۷ میلیون در سال ۱۳۹۴ش خبر داده‌اند.

آمار وزارت کشور عراق حاکی از آن است که در سال ۱۳۹۲ش دست‌کم یک میلیون و ۳۰۰ هزار زائر خارجی به عراق آمده و در راهپیمایی اربعین شرکت کرده‌اند. 

تعداد زائران اربعین از ۱۳۹۵-۱۴۰۱ش

سال / تعداد زائران اربعین (نفر)

۱۴۴۴ق/ ۱۴۰۱ش    ۲۱،۱۹۸،۶۴۰
۱۴۴۳ق/ ۱۴۰۰ش    ۱۶،۳۲۷،۵۴۲
۱۴۴۲ق/ ۱۳۹۹ش    ۱۴،۵۵۳،۳۰۸
۱۴۴۱ق/ ۱۳۹۸ش    ۱۵،۲۲۹،۹۵۵
۱۴۴۰ق/ ۱۳۹۷ش    ۱۵،۳۲۲،۹۴۹
۱۴۳۹ق/ ۱۳۹۶ش    ۱۳،۸۷۴،۸۱۸
۱۴۳۸ق/ ۱۳۹۵ش    ۱۱،۲۱۰،۳۶۷ 

بزرگداشت اربعین حسینی در نگاه رهبر انقلاب

همچنین که حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب نیز درباره اهمیت پاسداشت و بزرگداشت روز اربعین حسینی در اول فرودین سال ۱۳۸۵ چنین بیان کردند: «شروع جاذبه مغناطیسی حسینی در روز اربعین است، جابربن عبدالله را از مدینه بلند می‌کند و به کربلا می‌کشند، این همان مغناطیسی است که امروز هم با گذشت قرن‌های متمادی در دل من و شما هست».

پیاده‌روی اربعین از نظر آیت‌الله بهجت

مرحوم آیت‌الله العظمی بهجت (ره) فرمود: «امام زمان (عج) پس از ظهور، خود را به واسطه امام حسین (ع) به همه عالم معرفی می‌کند، بنابراین در آن زمان باید همه مردم عالم، حسین (ع) را شناخته باشند و پیاده‌روی اربعین بهترین فرصت برای این کار است». گفتنی است این اجتماع بزرگ مانور و رژه عظیمی در راستای تبری جستن از اقدامات ضد بشری تکفیری‌ها و دشمنان اهل بیت (ع) به شمار می‌رود، ضمن آنکه از سویی اعلام صریح وفاداری و علاقه شدید محبان و ارادتمندان به ساحت مقدس سیدالشهدا (ع) است.

اربعین مسیر خودسازی و امت سازی 

از آنجایی‌که استکبار جهانی همیشه خواستار جدایی و اختلاف‌افکنی میان مسلمانان جهان بوده، این زیارت سبب بیداری شیعیان و تقویت روابط مسلمانان جهان شده است، همچنین مکتب اسلام، مکتب اصلاح نفس، انسان‌سازی و تقویت معنوی است، ما باید میلیارد‌ها تومان برای این کار در کشور هزینه کنیم که جوان ما، مرد و زن ما، در مسیر صحیح اخلاقی و دین قرار بگیرند؛ اما به برکت امام حسین (ع) و حرکت اربعین، میلیون‌ها زائر ایران اسلامی، با حرکت به‌سوی حرم امام حسین (ع) در مسیر خودسازی و دوری از گناه و قرار گرفتن ذیل توجهات معصومین واقع می‌شوند و این فایده بسیار دارد.

آثار و برکات مراسم اربعین

از آثـار و برکات مراسم اربعین، این است که بر روی بسیاری از منیت‌ها و خودبرتربینی‌ها خط بطلان می‌کشد و همه زوار، بـا پای پیـاده بـه سوی کربلای معلی حرکت می‌کنند و غرور در این مراسم خریداری ندارد. مـراسم اربعین، یک مراسم مذهبی مسالمت‌آمیز است که برای ابراز محبت به امام حسین (ع) و انـزجار از ظـلم و ظالمان انجام می‌گیرد. احـیای شـعائر حسینی، که نشانگر مودت و مـحبت نـسبت بـه امام (ع) موجب زنده شدن نـام و یـاد و اهداف پیشوای سوم شیعیان می‌شود و همچنین، وسیله هدایت بندگان، یادآوری پیام عاشورا، احیای دین، عـامل حـفظ ارزش‌های الهی، موجب خشم دشمنان و ثـواب، عـنایات و نیل بـه شـفاعت مـعصومان است. حضور میلیون‌ها مسلمان و افراد آزاده در راهپیمایی جهانی اربعین، حامل پیام‌های مهمی برای مردم جهان است کـه مـهم‌ترین آن‌ها، معرفی امام حسین (ع) است. در واقع اربـعین یـاد حـماسه‌ای جـاوید است که سـیر تـاریخ تشیع، بلکه اسلام را متحول ساخت و صدای پیروزی انسان‌های آزاده، اما مظلوم را تا همیشه در فضای عالم طنین‌انداز کـرد. از ویـژگی‌های مراسم پیاده‌روی اربعین، این است حرکت زائران در طول شبانه‌روز قطع نمی‌شود و همه با شور، شعف و شـوق رسـیدن به کربلای معلی گام بـرمی‌دارند. همچنین، پیاده‌روی اربعین، تجربه‌های مـعرفتی و شـناختی جدیدی بـرای زائر دارد، زیرا دنیای جدیدی کشف می‌کند و با افراد و شخصیت‌های تازه و آداب و رسوم سایر شیعیان آشنا می‌شود.