ناگفته‌هایی از آنچه که پزشکیان درباره لغو قرارداد گازی ایران با ترکمنستان نگفت/ ترکمنستان باز چه برنامه‌ای برای گاز ایران در اوج سرما دارد؟/ دست پایین تهران در مناقشه گازی با عشق آباد

اقتصاد۲۴- میرا قربانی فر - مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری اسلامی در یک جلسه سازمان برنامه و بودجه گفت: «ترکمنستان حاضر نیست با دولت ما قرارداد گازی ببندد و می‌گوید که دولت [ایران]پول ما را نمی‌دهد.» پزشکیان که در وزارت کشاورزی سخن می‌گفت در انتقاد از عملکرد دولت‌های جمهوری اسلامی اظهار داشت: «ما دولتی‌ها فکر می‌کنیم که خارجی‌ها هم مثل خودمان هستند که با پیمانکار قرارداد ببندیم و ۲ سال پولش را ندهیم.» او خطاب به رسانه‌ها افزود: «حالا این‌ها را زیاد خبری هم نکنید، اگر هم خبری کردید که کردید.»

افشاگری عجیب مسعود پزشکیان را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین موارد خبری در روز‌های اخیر دانست، افشاگری که البته برای ایرانیان با توجه به سابقه رفتاری ترکمنستان چندان عجیب نبود.

سخنان پزشکیان درباره امتناع ترکمنستان از بستن قرارداد با دولت ایران و در مقابل اصرار به حضور بخش خصوصی در قرارداد‌ها در حالی توسط مسعود پزشکیان افشا شد که پیش از این و در روز ۲۰ مهرماه سال جاری پس از بازگشت مسعود پزشکیان از سفر ترکمنستان در تشریح نتایج و دستاورد‌های این سفر، گفته شده بود که: «در این دیدار توافق‌هایی درباره همکاری‌ها و تبادلات گاز، برق و رونق بخشیدن به بازارچه‌های مرزی داشتیم که قرار شد در نشست کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی که قرار است در تهران برگزار شود، این توافق‌ها نهایی خواهند شد.»

قطع‌های مکرر گاز ایران توسط ترکمنستان

در واقع اکنون می‌توان این طور ارزیابی کرد که در فاصله زمانی ۳۰ روز گذشته توافقات لازم میان ایران و ترکمنستان برای حل بحران‌های گازی پیاپی دو کشور به نتیجه مطلوب نرسیده است.

کما اینکه ترکمنستان هشت سال پیش و در سال ۲۰۱۵ نیز به خاطر تاخیر یک دهه‌ای ایران در پرداخت بدهی گاز، صادرات گاز به ایران را قطع کرد. هم چنین چهار سال پیش و در سال ۲۰۲۰ در پی شکایت عشق‌آباد از تهران در دیوان دادرسی بین‌المللی، ایران دو میلیارد دلار جریمه شد و به اجبار دست‌کم اصل بدهی خود طی سه سال گذشته را به ترکمنستان پرداخت کرد و مذاکرات برای جریمه دیرکرد نیز همچنان ادامه دارد. ترکمنستان پیشتر روزانه ۳۰ میلیون متر مکعب صادرات گاز به ایران داشت.

سخنان مسعود پزشکیان، اما از این جهت اهمیت دارد که بحران ناترازی برق ایران در تابستان منجر به نصف شدن تامین برق صنایع و خاموشی‌های گسترده شد، و هشدار‌ها نسبت به عمیق‌تر شدن کسری زمستانی گاز نیز افزایش یافته است. کما اینکه براساس قراردادی که از ٢٠ سال پیش میان شرکت ملی گاز ایران و شرکت «ترکمن گاز» امضا شده، بخشی از گاز مصرفی مناطق شمالی ایران با واردات از ترکمنستان تأمین می‎شود.

ایران تابستان امسال با کسری ۱۷ هزار مگاواتی برق مواجه شد و اکنون انتظار می‌رود کسری زمستانی گاز نیز به ۳۰۰ میلیون متر مکعب برسد و برای درک بهتر حجم کسری برق و گاز ایران ذکر این نکته کافی است که ترکمنستان بزرگ‌ترین صادرکننده برق در میان همه کشور‌های همسایه ایران است و اگر حتی کل برق تولیدی خود را تحویل ایران دهد، حتی نیمی از کسری برق ایران جبران نخواهد شد. در دی ماه سال ۱۴۰۲ نیز ترکمنستان با شروع سال جاری میلادی یعنی سال ۲۰۲۴، هم سوآپ گاز از طریق ایران به باکو و هم صادرات گاز به ایران را متوقف کرد؛ و این دقیقا در اوج کسری زمستانی شدید گاز ایران بود.

ماجرای طلب دو میلیارد دلاری ترکمنستان

زمستان ۹۵ بود که اختلاف گازی میان ترکمنستان و ایران بالا گرفت و با وجود سفر حمیدرضا عراقی، مدیرعامل وقت شرکت ملی گاز به ترکمنستان برای استمرار واردات گاز از این کشور، ترکمنستان جریان گاز را به دلیل افزایش بدهی ایران قطع کرد.

به گزارش اقتصاد ۲۴، بر اساس قرارداد ۲۵ ساله‌ای که در سال ۱۹۹۷ میلادی میان ایران و ترکمنستان امضا شده است این کشور باید سالانه بین ۸ تا ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز به ایران صادر کند و ایران هم باید پول واردات را به‌حساب شرکت ترکمن گاز واریز کند. با تعهدی که وزارت نفت به ترکمن گاز داده بود، دی‌ ماه ۹۵ میزان بدهی ایران به مرز ۲ میلیارد دلار رسید تا اینکه ترکمن‌ها خواستار تعیین تکلیف طلب خود شدند و بر اساس قرارداد، ایران را تهدید کردند اگر پول گاز پرداخت نشود جریان گاز بر مبنای یکی از بند‌های قرارداد، قطع می‌شود.

به گزارش اقتصاد ۲۴، با وجود رایزنی‌های انجام شده، جریان گاز قطع شد و وزیر نفت که پیشتر از بی نیازی به گاز ترکمنستان سخن گفته بود، باز هم بر موضع خود پافشاری کرد؛ مواضع و اقدامات وزارت نفت، منجر به شکایت شرکت ترکمن گاز برای دریافت مطالبات خود و جریمه دیرکردی بود که وزارت نفت خودش آن را پیشنهاد و امضا کرده بود!

بیشتر بخوانید: با آمدن ترامپ فروش نفت ایران قفل می‌شود؟/ سال سخت در انتظار اقتصاد ایران/ آینده بازارها در دوران جدید کاخ سفید

اما در ادامه همین روند باز هم ترکمنستان از ابتدای ژانویه ۲۰۱۷ صادرات گاز به ایران را به خاطر تاخیر بلندمدت جمهوری اسلامی در پرداخت بهای گاز متوقف و علیه ایران به دیوان دادرسی بین‌المللی شکایتی دیگر طرح کرد. طبق حکم این دادگاه، ایران باید دو میلیارد دلار به ترکمنستان پرداخت کند.

در همین حال، اما جواد اوجی، وزیر وقت نفت در همان زمان گفته بود ایران اصل بدهی گازی ترکمنستان را تا تابستان سال گذشته پرداخت کرده و واردات "محدود" گاز از این کشور آغاز شده است. در واقع اشاره اوجی به شکایت سال ۲۰۱۵ بود، اما ترکمنستان همچنان مدعی دریافت جریمه تاخیر پرداخت بهای گاز خود از ایران است.

اختلافات عمیق گازی میان ایران و ترکمنستان از سال ۸۶

اما فارغ از سخنان چند روز گذشته مسعود پزشکیان که خواسته بود خبری که می‌دهد خیلی خبری نشود، اما در طول سال‌های گذشته بار‌ها ایران و ترکمنستان بر سر قیمت گاز اختلاف داشته‌اند و این موضوع اساسا دیگر یک مساله پوشیده و مخفی نیست. قطع گاز ترکمنستان دقیقا در روز‌های سوزان سرمای هوا در خراسان شمالی را شاید دیگر کمتر شهروند ایرانی است که به یاد نیاورد. همچنین نباید از یاد برد که ترکمنستان ادعای حدود ۲ میلیارد دلار طلب از ایران دارد که سابقه آن به سال ۱۳۸۶ برمی‌گردد. در زمستان آن سال، ترکمنستان به دلیل اختلاف بر قیمت، صادرات گاز به ایران را قطع کرد و قیمت آن را ۹ برابر بالا برد.

البته که ترکمن‌ها با همین قطع‌های گاز و به خصوص در سرمای ویرانگر سال ۱۳۸۶ موفق شدند بهای گاز را یک بار ۹ برابر افزایش دهند و در دفعات دیگر نیز ایران را وادار به وصول یا پرداخت مطالباتشان کنند و اینکه اکنون گفته می‌شود ایرانی‌ها بهای گاز را نمی‌پردازند کمی خارج از انصاف است، چرا که ترکمنستان در یک مرحله با فشار به ایران قیمت قرارداد را بدون هیچ پیش زمینه‌ای تا ۹ برابر افزایش داده است.

کسری گاز ایران و بازی ترکمنستان

مساله اکنون این است که به نظر می‌رسد، ترکمنستان از بحران گازی ایران آگاهی دارد و احتمالا رفتاری مشابه سال‌های گذشته و به خصوص سال ۱۴۰۲ ممکن است در زمستان امسال نیز تکرار شود.

همچنین در روز اول آبان سال جاری نیز منصور دفتریان، رئیس انجمن مهندسی گاز خبر داد که تا دو دهه آینده تقاضای گاز کشور به دو میلیارد متر مکعب در روز خواهد رسید و این انجمن به شورای عالی امنیت ملی اطلاع داده اگر به مشکل ناترازی گاز در کوتاه‌مدت رسیدگی نشود، اداره کشور ممکن نخواهد بود.

به گزارش اقتصاد ۲۴، مشکل اینجاست که دامنه کسری برق و گاز به تمام فصول سال کشیده شده است؛ اگرچه اوج ناترازی برق در تابستان و اوج کسری گاز کشور در زمستان اتفاق می‌افتد. در واقع به نظر می‌رسد اگر این اخطار با این جدیت به مسئولان کشور داده شده یعنی مسئولان ترکمن گاز به عنوان طرف قرارداد ایران در جریان آن هستند.

دفتریان همچنین هشدار داده که در سال ۱۴۱۸ حتی اگر شتاب رشد مصرف به نصف رسانده شود، باز هم ۱۵۰۰ میلیون مترمکعب تقاضای گاز در کشور خواهد بود، اما تنها قادر به تامین ۴۰۰ میلیون متر مکعب خواهیم بود.

ادامه فشار به پارس جنوبی

به گزارش اقتصاد ۲۴، ایران هم‌اکنون روزانه ۷۰۰ میلیون متر مکعب تولید گاز دارد، اما انتظار می‌رود تا سال ۱۴۰۸ تولید روزانه گاز کشور تنها ۴۰۰ میلیون متر مکعب باشد.

این بدان معناست که میدان پارس جنوبی که سه چهارم گاز کشور را تامین می‌کند وارد نیمه دوم عمر خود شده و هر سال ۶ درصد از تولید آن کاسته می‌شود. همچنین صندوق توسعه ملی نیز زمستان سال ۱۴۰۲ پیش‌بینی کرده بود که سطح تولید گاز کشور در ۲۰ سال آینده تنها قادر به تامین «یک سوم» از تقاضای داخلی خواهد بود.

در این میان، مرکز پژوهش‌های مجلس نیز تابستان سال گذشته گزارشی مشابه با صندوق توسعه ملی منتشر کرد و خبر داد که به غیر از کسری روزانه ۲۵۰ میلیون متر مکعبی گاز در زمستان، در دیگر فصول سال هم کسری وجود دارد و در مجموع متوسط ناترازی روزانه گاز کشور در کل سال، حدود ۱۲۳ میلیون متر مکعب است و سال به سال به این کسری افزوده خواهد شد.

این شرایط در حالی است که حدود سه چهارم از گاز ایران از میدان پارس جنوبی، مشترک با قطر، تولید می‌شود. وزارت نفت ایران می‌گوید این میدان از سال گذشته وارد نیمه دوم عمر خود شده و با ادامه افت فشار آن، از سال جاری، هر سال تولید گاز از پارس جنوبی ۱۰ میلیارد متر مکعب کاهش خواهد یافت.

بحران گازی ادامه دارد

ایران بعد از برجام، قراردادی پنج میلیارد دلاری با کنسرسیومی به رهبری شرکت توتال فرانسه برای توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی امضا کرد، اما بعد از خروج آمریکا از برجام، توتال از این پروژه کنار کشید و شریک چینی این پروژه، سی‌ان‌پی‌سی، نیز بعد از مدتی پروژه را رها کرد. آن هم در شرایطی که فناوری ساخت این تجهیزات تنها در انحصار چند شرکت انگشت‌شمار غربی است. از سوی دیگر ۸۰ درصد میادین نفتی فعال ایران در نیمه دوم عمر خود قرار دارد و سالانه ۸ تا ۱۲ تولید خود را از دست می‌دهد. تمرکز دولت اکنون روی میادین نفتی جدید است تا جلو افت تولید و صادرات آن را بگیرد و پروژه‌های گازی در اولویت نیستند.

بیشتر بخوانید: فیلم/ ترامپ چطور یک بار نفت ایران را از بازار حذف کرد؟

در چنین شرایطی به نظر می‌رسد اهمیت آنچه مسعود پزشکیان درباره قرارداد گازی با ترکمنستان گفت نشانه‌های خود را در جای دیگر بروز می‌دهد، مساله ایران ناترازی شدید گازی و عدم دسترسی به سرمایه گذار خارجی و تکنولوژی کشور‌های بزرگ غربی است.

در چنین شرایطی ناجی وضعیت تنها می‌تواند دستگاه دیپلماسی کشور باشد. در حالی که قطر تنها در سال ۲۰۲۳، پنج قرارداد بزرگ با شرکت‌های فرانسوی، ایتالیایی، آمریکایی و نروژی بسته است، ایران حتی یک دکل آبی جدید نتوانسته خریداری کند.

اکنون به نظر می‌رسد بیش از وزارت نفت و سازمان برنامه و بودجه چشم‌ها باید به دستگاه دیپلماسی دولت دوخته شود. ایران برای احیای شبکه گازی خود، بهبود وضعیت نابه‌سامانی میادین گازی و نفتی خود به سرمایه گذاران خارجی و قرارداد‌های بین المللی نیاز دارد. مساله‌ای که با برجام می‌توانست به نتیجه برسد، اما حالا بدون برجام حتی سایه‌ای از امکان آن نیز دیده نمی‌شود.

ترکمنستان به خوبی می‌داند ایران اکنون نیازمند گاز این کشور است و حتی با داشتن منابع غنی گاز طبیعی هر روز از توان برداشت ما کمتر می‌شود پس عجیب نیست که برای نوشتن قرارداد تازه شرط و شروط بگذارد و یا در اقدامی خطرناک بار دیگر همچون سال ۱۳۸۶، ناگهان بهای گاز را تا ۹ برابر افزایش بدهد. هر چقدر ایران در مساله روابط با جهان در انزوای بیشتر فرو برود، فرصت طلبی کشور‌هایی که با ما در مراوده هستند افزایش خواهد یافت و دقیقا نجات از این انزوای سیاسی است که می‌تواند ناجی حوزه انرژی و اقتصاد کشور شود.