چه شهرهایی در ایران مبتلا به فرونشست هستند؟

اقتصاد ۲۴- فاطمه علي‌اصغر : زنگ‌های هشدار دوباره به صدا درآمد. یک مقام مسوول در وزارت آموزش‌وپرورش می‌گوید خطر فرونشست زمین، ۴۲ مدرسه را در استان اصفهان به تعطیلی کشانده است. این برای نخستین بار نیست که بحث‌ فرونشست زمین در ایران سرخط خبرها قرار می‌گیرد. پیش از این مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرده بود که نرخ فرونشست در ایران پنج برابر میانگین جهانی است و بیش از ۳۵‌درصد جمعیت کل کشور در معرض خطر فرونشست قرار دارند.

ران مبتلا به فرونشست هستند؟بررسی‌های «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد که چندی پیش نیز فرونشست محله امامزاده قاسم تهران را در برگرفته است. کارشناسان فرونشست در همین زمینه اعلام کردند: «نرخ فرونشست در تهران به ۲۰ سانتی‌متر رسیده، سه میلیون نفر در تهران روی پهنه فرونشستی زندگی می‌کنند.» این هشدارها اما تبدیل به آژیر خطر برای این ۵ شهر شده است: «استان‌های خراسان رضوی، تهران، فارس، کرمان و اصفهان.» پیش از این «دنیای اقتصاد» در مصاحبه‌ای با یک کارشناس فرونشست این احتمال را داده بود؛ اصفهان تا سال ۱۴۰۹ بیابان می‌شود.

همچنین ترک بزرگی که نزدیکی محوطه باستانی نقش رستم پدیده آمده و احتمال بلعیده شدن کعبه زرتشت را تشدید کرده است، نشان از شرایطی نگران‌کننده‌ دارد. آمارهای مختلف حاکی از آن است که ایران؛ رتبه نخست پراکندگی پهنه‌های فرونشستی در جهان را دارد و رتبه سوم جهانی از نظر «وسعت مناطق تحت‌تاثیر فرونشست». سوال اینجاست با توجه به اینکه مشاهدات، خبرها، آمارها و... همه از بحران آب و فرونشست می‌گویند که آینده ایران را مورد تهدید قرار داده است، قرار است مسوولان چه تصمیمات ملی و فرا دولتی برای نجات ایران بگیرند؟ و آن را اجرایی کنند

کابوس فرونشست بر سر نصف‌جهان

تصور کنید، هشدارها به واقعیت تبدیل شود، در آن صورت اصفهان چه شکلی خواهد شد؟ بی‌شک تصویری رعب‌آور از شهری متروکه و خالی از سکنه که پر از چاله‌های بزرگ است. ناصر فتحی، مدیرکل نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس استان اصفهان به ایسنا می‌گوید: «بیشتر این مدارس تعطیل شده از جمله در نواحی برخوار و بخش‌هایی چون فلاورجان و خمینی‌شهر قرار دارند و استان اصفهان برای جبران تعطیلی این مدارس، برخی مدارس دیگر را دو نوبته کرده و برخی کلاس‌ها نیز تراکمشان بیشتر شده است.» او با «شوم» خواندن پدیده فرونشست تاکید کرده که باید ردیف بودجه جداگانه‌ای برای فرونشست اصفهان تعریف شود. این مقام مسوول پیش از این گفته بود که ۲۰۰ میلیارد تومان برای این مساله مصوب شده، اما با وجود پیگیری‌ها «تا امروز یک ریال نیز در اختیار ما قرار نگرفته است».

دی ماه سال گذشته نیز مجید عبدالله، معاون فنی و نظارت سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور خبر داده بود که پدیده فرونشست، ۲۸۵ مدرسه را در اصفهان تحت تاثیر قرار داده است. پیش از این هم برخی دیگر از مقامات و کارشناسان در اصفهان از شرایط اضطراری شهری که آن را «نصف‌جهان» می‌خوانند، خبر داده بودند. رضا اسلامی، کارشناس فرونشست به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «آنچه باعث خواهد شد در آینده‌ای نه چندان دور اصفهان خالی از سکنه و به بیابان تبدیل شود، مخاطره فرونشست زمین است.

دشت اصفهان با مساحتی نزدیک به ۳۶۰۰ کیلومتر مربع آبخوانی در حدود ۱۶۰۰ کیلومتر مربع دارد که جنس آبرفت آن به صورت لایه ساندویچی است یعنی چند متر اول آبرفت دانه‌ریز است و بعد ضخامتی در حدود ۲۰ تا ۳۰ متر شن شسته شده رودخانه‌ای قرار دارد که به شکل گووه‌ای (یکی از ماشین‌های ساده و ابزار مکانیکی مثلثی شکل است که برای جدا نگه‌داشتن دو بدنه یا ایجاد شکاف در اجسام و کنترل بهتر به‌کار می‌رود.) ضخامت آن از سمت جنوب یعنی پل خواجو(نزدیک به۳۰ متر) تا نزدیکی ورزشگاه نقش جهان‌(که یک متر) است متغیر می‌شود.» مشاهدات «دنیای اقتصاد» از شهر اصفهان حاکی از ترک‌های عمیق در زمین است.

یکی از اهالی اصفهان می‌گوید: «چندی پیش در نزدیکی خانه‌اش مشاهده کرده که زمین پایین‌ رفته و به مسوولان شهری خبر داده، اما هیچ کاری نتوانستند بکنند و فقط گفتند مراقب باشید.» او می‌گوید: «این کار امروز و فردا نیست باید یک تصمیم جدی گرفته شود.» شهری که جهان را به عنوان پایتخت صفوی ایران و شاهکار کاشی‌های آبی می‌شناسد؛ حالا نه فقط بناهای تاریخی و مساجد و محوطه‌های آن در خطر فرونشست قرار گرفته‌اند که کار به جایی رسیده که بسیاری از مدارس این شهر را هم باید تعطیل کنند، چرا که خطر از دست دادن جان آدم‌ها هم چون کابوسی شوم بر سر این شهر افتاده است، بر سر شهر کاشی‌های آبی.

ایران مبتلا به جذام زمین است

سازمان ملل از فرسایش خاک با عنوان «جذام زمین» یاد می‌کند و ایران در این شاخص رتبه اول در منطقه و سوم در دنیا است. نه فقط اصفهان که خراسان، فارس، کرمان و تهران هم مبتلا به همین درد هستند. دردی که تسری پیدا کرده به اعماق زمین و در گسترش است. علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید: «درحال‌حاضر استان خراسان‌رضوی از نظر مساحت پهنای فرونشستی زمین رتبه اول را در کشور دارد و از نظر مقدار و نرخ فرونشست نیز استان کرمان با سالانه ۴۰سانتی‌متر بیشترین نرخ را در میان استان‌های ایران دارد.» این مسوول همچنین بیان می‌کند: «نرخ فرونشست در استان کوچک البرز در محدوده جنوبی ۳۵سانتی‌متر در سال است و عدد فرونشست زمین در جنوب‌غربی تهران نیز به حدود ۲۰سانتی‌متر در سال می‌رسد و متاسفانه درحال‌حاضر کل محدوده شهری اصفهان درگیر فرونشست زمین شده و در جنوب‌شرقی شیراز نیز این مساله خود را نشان می‌دهد که همه موارد ثبت‌شده در این حوزه گویای این مساله است که این روزها چقدر خطر فرونشست در کشور ما بالاست.»

علی رشیدی، مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب خاوری کشور پیش از این گفته بود: «از دهه ۸۰ به صورت جدی مطالعات فرونشست در سطح کشور شروع شده است.» اکنون نزدیک به دو دهه است که در همین زمینه همایش‌ها و نشست‌های متعددی برگزار شده است. در نشست «منهای خبر» که خرداد همین امسال در زمینه فرونشست زمین در کرمان برگزار شده بود، مهم‌ترین عوامل را انسانی خواندند که باعث افت سطح آب‌های زیرزمینی شده است. در واقع، عواملی که این شرایط را به وجود آورده‌اند کاملا مشخص است. سال‌هاست کارشناسان فرونشست و آب در این زمینه هشدار می‌دهند. کشاورزی غیراصولی، حفر چاه‌های آب متعدد، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، مکان‌یابی غیرکارشناسانه تاسیسات صنعتی و... ازجمله این عوامل هستند.

یکی از کارشناسان فرونشست به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «دیگر پرداختن به چرایی مهم نیست. اکنون وقت عمل است.» اخیرا کمیسیون آب، کشاورزی و منابع طبیعی مجلس خبر از تدوین قانون فرونشست در برنامه کمیسیون آب و کشاورزی در سال ۱۴۰۳ را به عنوان یکی از راهکارهای حل این بحران در کشور داده است. مساله اما بنا به گفته رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری «تدوین قانون نیست، بلکه اجرای قانون است.» رضا اسلامی هم بر همین موضوع تاکید کرده: «باید این جراحی بزرگ را انجام دهیم که همراه با درد و خونریزی است.» او باور دارد: «ما نباید از واقعیت فرار کنیم؛ چرا که هنوز فرصت داریم که جلوی این فاجعه را بگیریم.» اما سوال اینجاست که ما بالاخره آستین‌ها را بالا می‌زنیم؟